Han gjekk frå gulmalt "Ekspress" til bak-fram "Strand"

Kaptein Kristoffer Asheim i styrehuset på "Fjorddrott" der
han var frå 1948 til 1952. Bilde: Ole Asheim Svindland.

Var det ei stor æra for jøsnesbuen Kristoffer Asheim å bli fyrste kapteinen på sjøbussen "Ekspress" i 1937? Stavangerske hadde vel ein handplukka mann på plass når nyskapninga skulle setjast i trafikk i Ryfylke-fjordane? Det finst ingen opplysningar om dette som eg kjenner til. Men det går an å lura på kor attraktiv denne jobben kunne vera. I Aftenbladet sto det mykje om dei nye sjøbussane, men navnet på kapteinen blei ikkje registrert i avisa.

Trangt i styrehuset på "Ekspress"  før krigen. 

50-åringen hadde mange år bak seg som kaptein på dei gamle dampbåtane. Der hadde han ein romsleg skipperlugar til å bu i og gjekk til dekka bord i offisersmessa til kvart måltid. I tillegg hadde han eit relativt mannsterkt mannskap til disposisjon.

På "Ekspress" skulle den store og omfangsrike mannen lirka seg inn i eit lite styrehus. Det var vel plass til to mann der, men det var trangt. Kapteinslugaren var ikkje store greiene. Den var plassert under passasjer-salongen. Når han skulle leggja seg, måtte han løfta vekk eit sete i salongen og klyva ned i lugaren der resten av mannskapet også hadde sine lugarar. Matstellet blei også enkelt. Mannskapet måtte koka og styra sjøl. Nokon kokk var det ikkje plass til her. Kummerleg med andre ord.

Då "Ekspress II" blei sett i drift i 1938, overtok Kristoffer Asheim som kaptein på den nye båten som var omtrent identisk med "Ekspress" frå 1937. Her var han fram til krigen då tyskarane tok begge "Ekspressane" og bruka dei heile krigen til sine føremål. Asheim gjekk tilbake til dampbåtane til Stavangerske.

Tyskarane herja fælt med "Ekspressane" under krigen. Her har du ein
dei med kamuflasjemaling. 

Då freden kom, var "Ekspressane" skamfarne og nedkjørte. Ei kraftig opprustning var nødvendig før båtane var i fullgod stand for etterkrigstida. Det blei betre å vera skipper. Begge "Ekspressane" fekk nytt styrehus med skipperlugar. Skipperen slapp å sova under passasjerseta i salongen. Dessutan blei dieselmotorane skifta ut. Nye amerikanske maskiner blei montert i begge båtane. Dei støya grasat, men var kraftige og driftsikre.

"Ekspress" og "Strand" slik dei såg ut etter krigen. Kvitmalte og med stort styrehus med skipperlugar. Bildet er frå Stavangerske si jubileumsbok frå 1955.

Då "Ekspress" var sett i drift etter opprustinga, var det ting å setja fingen på. Maskinhendelen i styrehuset sto i vegen for utgangsdøra når båten gjekk full fart forover. Og det var då båten gjekk i full fart at det ofte var aktuelt å gå ut og inn i styrehuset ved skifte av rormann og andre nødvendige ærend.

- Men dette er lett å ordna. Me berre snur denne hendelen. Når du skal gå full fart forover, skuar du hendelen bakover. Då er den av vegen, sa dei teknisk ansvarlege i Stavangerske. Og slik blei det.

For dei faste folka om bord, blei dette ein vane. Verre var det når nye folk skulle overta i styrehuset. Då hende det at det blei gitt full fart framover når det skulle bakkast opp ved kai. - Problemet var ikkje så veldig stort. Maskinane var så kraftige, at det gjekk fort å stoppa båten. Når du bakka, var det omtrent som når du sette horvå i åkeren, sa Sigurd Døskeland, seinare mangeårig styrmann og kaptein i DSD.

I 1948 gjekk i Kristoffer Asheim i land frå "Ekspress" som skifta navn til "Strand" i 1949.

Dei siste fire åra som yrkesaktiv, var Asheim på "Fjorddrott". Han slutta av i 1952, men var tilbake i styrehuset om somrane nokre år. Han blei 87 år gammal.

- Han var ein stillfarande mann som ikkje fortalde mykje om si tid på fjordabåtane. Men eg hugsar at han undra seg over kor stor pensjonen hans blei etterkvart som inflasjonen hadde herja med kroneverdien. Eg har mykje meir som pensjonist enn som skipper, sa han. Dette fortel barnebarnet Ola Asheim Svindland.

I Stavangerske si jubileumsbok frå 1955 står det at Kristoffer Asheim var kaptein i selskapet frå 1920 til 1952 på "Robert", "Øybuen", "Ekspress", "Strand", "Haukelid", "Fjordbuen" og "Fjorddrott".

Andor arbeidsmann er død

Svigersonen, Ståle Julius Olsen, laga bok om 99-åringen Andor Andersen.
Då var han stadig i full vigør.
 

Den kjende saudabuen Andor Andersen er død, 102 år gammal. Han var ein sprek mann som heldt det gåande til han var over 100 år. Eg skreiv ein blogg om han for tre år sidan då det blei laga bok om den spesielle mannen som var ein dyktig arbeidsmann og ein usedvanleg omtenksom arbeidsgivar. Forfattar var svigersonen, Ståle Julius Olsen. Eg har redigert litt i bloggen og legg den ut her som ein nekrolog om Andor Andersen:

- Nei. Du får ikkje ei krone i forskot før du er edru og kjem deg i arbeid, svara Andor Andersen då ein av arbeidstakarane hans som var ute på ei langvarig fyllekule, kom på ustøe bein heim til sjefen og ville ha pengar.

Då blei han truga med juling.

- Det er greit. Eg må berre få på meg skorne først, svara Andor.

Det gjorde utslaget. Mannen tumla ned trappa med eidar og forbanningar over den lumpne arbeidsgjevaren.

Andor let ikkje saka liggja. Same kveld drog han heim til kona til mannen og fekk vita at han hadde vore ute på rangel i over ei veke.   Ho visste ikkje si arme råd. Mannen drakk opp heile løna. Ho hadde knapt pengar til mat.

Det forsto Andor og gav kona eit pengebeløp som forskot.

Neste måndag stilte mannen på jobb. Full av anger og unnskylda handlemåten sin.

Saudabuen Andor Andersen var ein ekte arbeidsmann i heile sitt yrkesaktive liv og dreiv sitt eige entreprenørfirma i bygda i mange år. Han var stadig frisk og oppegåande då han blei 100 år. Som 17-åring fekk han sin første jobb som anleggsslusk på Fivelandsvegen.

Boka med tittelen "Andor arbeidsmann" gav eit godt innblikk i ein tøff oppvekst i mellomkrigstida i Sauda med arbeidsløyse, tjukk røyk og  sjukdom i familien. Det var lite pengar i familien, men mykje kjærleik og omsorg for kvarandre. Mora Ingeborg blei enke i 1938 og satt åleine med ansvaret for fem born.

Året etterpå, i 1939, blei Andor gift med Agnes frå Imsland. Dei fekk tre ungar. Men lukka blei kortvarig. Ho var knapt kommen heim frå sjukehuset med det tredje barnet før ho blei sjuk og døydde i august 1943. Andor Andersen blei som 25-åring enkemann med tre små barn. Den unge mannen blei lamma av sorg.

Men det gjekk ikkje altfor lang tid før han fekk ny kone. I 1945 blei han gift med Ada. Dei fekk fem døtre.

Morbror Knut Fløgstad var betong-entreprenør. Her fekk Andor jobb. Etterkvart fekk han tilbod om å overta firmaet, men avslo. Han ville ikkje bli sjef. Først i 1959 blei han sjef i sitt eige firma. Samstundes blei han lokalpolitikar. Han sat i både kommunestyre og formannskap for Arbeiderpartiet. Han var trufast mot Arbeiderpartiet i heile sitt liv. Det blir fortalt at han for to år sidan var av garde og avgav forhåndsstemme første dagen der var mogeleg i tilfelle han ikkje levde til valdagen. 

På det meste hadde entreprenøren opptil tjue mann i arbeid. Omtrent halvparten av dei var folk som ikkje hadde vore i arbeid utan at Andor følte ansvar for dei som sto i fare for å falla utanom arbeidslivet. Opplevingane hans frå 1930-åra hadde sett sterke spor og han såg det som si oppgåve å få så mange som råd i arbeid. Han følte nok også eit visst press både frå arbeidskontoret og sosialkontoret for å få desse i arbeid. Han visste også at mange av dei var flinke arbeidsfolk viss dei heldt seg unna alkoholen.

Om alkohol-problema var spesielt store i Sauda enn i ein større by? Truleg ikkje. Men det var lett å sjå folk i eit gjennomsiktig industribygd-miljø.

Ein måndag på 1970-talet mangla "Raymond". Rykta gjekk om at han hadde rava rundt i Sauda i helga. Andor tok affære:

Ein av dei andre karane fekk ordre: Gå og kjøp to flasker øl. Dra heim til "Raymond" og få han på beina. Me treng han på jobb.

"Medisinen" gjorde nytta. Mannen kvikna til og kom seg på jobb same dag og var edru resten av veka.

Slik var Andor, fortalde svigersonen Ståle Julius Olsen i boka. 

Då silda stakk, blei bygda blakk

Brislingflåten i Vikevåg i 1953. Bilete frå boka. 

I 1960 kom katastrofen, silda seig ikkje lenger sør enn til Øygarden utanfor Bergen. Ikkje ei einaste sild blei fiska i Rogaland. Svikten i sildefisket slo beina under økonomien til 300 rennesøybuar og familiane deira.

Ved inngangen til 1950-åra var fisket den nest viktigaste inntektskjelda og arbeidsplassen i Rennesøy. Av 700 yrkesaktive menn, var nær 300 fiskarar. Flåten var heller ikkje å kimsa av. 40 dekka fiskeskøyter høyrde til i Rennesøy og Mosterøy kommunar. Attåt var det 50 motorbåtar. På land sto det 67 sjøhus som romma garn, nøter og anna fiskeutstyr: 1300 sildegarn var den dominerande fiskereiskapen.

I Vikevåg låg det 20 - 30 fartøy i bøyane.

"Mosterøy", R - 3 -M, På brislingfisket i Høgsfjorden på 1930-talet. Biletet er frå boka. 

Vintersildfisket hadde frå gammalt av vore den økonomiske bærebjelken. Utover på 1950-talet seig silda rimeleg regelmessig inn Skudefjorden og Boknafjorden. Stort sett svinga den oppfiska vintersild-mengda mellom 400.000 og 700.000 hektoliter. Det aller meste i farvatna nord for Rennesøy. Toppåret blei 1957 med 1,2 millionar hektoliter. Deretter gjekk det nedover.

Kommunen vedtok hjelpearbeid til naudstette fiskarar, men problemet var at sildasvikten også ramma kommuneøkonomien. Rennesøy kommune måtte låna pengar for å halda drifta si i gang. Mykje av pengane gjekk til naudsarbeid. Medan offentleg arbeid utgjorde 9 prosent av 1959-budsjettet, tok det 22 prosent i 1961.

Rykande ferske farty-historie frå Rennesøy.

Den dramatiske historia om då Rennesøy-fiskarane kom tomhendte heim frå fisket står å lesa i innleiingsartikkel til den rykande ferske boka "Rennesøy fartøyhistorie. Frå dei eldste tider til i dag". Denne artikkelen er skriven av faghistorikar Birger Lindanger, men  sjølve boka på nesten 400 sider er eit omfattande dugnadsarbeid av medlemmer i Rennesøy historielag med hjelp av eksperten over alle på gamle fiskebåtar: Kjell B. Sønstabø. Det er over 20 år sidan arbeidet med fartøyhistoria blei starta av Jostein Hellevik, Nikolai Edland og Peder Raugstad (død).

Dei ansvarlege for boka: Jon Tore Helland, Jostein Hellevik, Kjell Birger
Sønstabø, Anny Hatlen, Nils Magnus Heggland og Nikolai Edland.

For sjølv om det meste av fiskeflåten er borte og storparten av yrkesfiskarane også, lever minna og historiane mellom folk. Men med åra er mange av gamlekarane borte og stadig færre kan fortelja om folk og farty. Derfor er det sikkert på høg tid at det kom ei slik bok der ein fortel om totalt 405 farty frå Mosterøy, Rennesøy og Åmøy. Her er alt med, både gammalt og nytt.

Målgruppa for denne boka er sjølvsagt fyrst og fremst rennesøybuar, såvel fastbuande som utflytta og innflytta. Men mannfolk!! med interesse for dei gamle fiskebåtane frå distriktet, vil finna mange kjenningar her. Båtar som blei innleigde til fiskeriføremål folk frå Rennesøy kommune, er også med her. Og alle båtane har fått si komplette historie frå "vogge til grav". Potetfarten til Bergen har også fått sin plass.

- Boka er trykt i 850 eksemplar og prisen er 450 kroner, opplyser leiar i Rennesøy historielag, Anny Hatlen.

Boka blir seld på Rennesøy folkebibliotek og i netthandelen til Rogaland historielag. Men folk som er interessert, kan også kjøpa boka frå leiaren av historielag. Ho har mailadresse: annhatle@online.no.

Taretrålaren "Blåmann" R - 178 - R med last. Bilde fra boka. 

Han var skipper på begge "Ekspressane"

"Ekspress II", seinare "Strand" på Talgje. Var kaptein Asheim
 på brua den dagen? Foto: Bjarne V. Stangeland.

Visste du kven som fekk æra av å vera skipper på den nye "Ekspress" som blei sett i fart 15. juni 1937? Båten var ein sensasjon i si tid.  Skipperen var vel handplukka til jobben. Kor finst det opplysningar om han?

Min gamle kollega Magnus Torgersen laga boka "Fjordabådane" i 1980. Der fann eg navnet: Kristoffer Asheim.

Så søkte eg i Aftenbladet på Kristoffer Asheim. Der fann eg han.

Kaptein Kristoffer Asheim

Kaptein Kristoffer Asheim fylte 60 år mandag 21. juli 1947. Aftenbladet skriv: Han har vært knyttet til DSD i 39 år, derav 31 som kaptein. Først var han om bord i dampskipet "Øybuen" og gikk i Rennesøyruten i samfulle 17 år. Seinere ble han flytter over til dampskipet "Haukeli".

Da den første sjøbussen var ferdig i 1937, ble Asheim satt til fører. Året etter var "Ekspress II" ferdig, og igjen var det Asheim som ble satt til å føre den nye bussen. Han hadde da 30 års virke i DSD bak seg.

Så kom krigen, og begge sjøbussene ble beslaglagt. Asheim gikk tilbake til dampskipet "Haukeli", men straks krigen var slutt, var han igjen å se på brua på "Ekspress II".  Og "Ekspress II" fører han når han mandag er 60 år.

Kaptein Asheim er en staut og livsfrisk mann som fører sin båt med stø hånd fra kai til kai. Han er godt likt av passasjerer og blant sine kolleger.

Dette er alt eg fann om "Ekspress"-kapteinen i Aftenbladet. Er det nokon som kan fortelja oss litt meir om mannen. Kor kom han frå? Kvifor var det akkurat han som fekk føra dei nye båtane?

Flott viss nokon kan fylla ut bildet av mannen.

Kristoffer Asheim hadde 17 samfulle år på "Øybuen".
Foto: Stavanger sjøfartsmuseum.

Nå skal du høyra kor langt me er kommen nå:

Kirstoffer Asheim blei fødd 21. juli 1887 på garden Asheim på Jøsneset i Hjelmeland kommune. Kona Jakobine Cecilie var frå Foreneset i nåverande Suldal kommune. Sikre kjelder opplyser at den unge jøsnesbuen rodde til Foreneset mang ein sommarkveld for å sjå om kjærasten sin.

Den unge mannen skaffa seg si eiga jekt, men i 1908 begynte han i Stavangerske.

- "Robert" var den fyrste båten han var skipper på, fortel barnebarnet Ole Asheim Svindland som vaks opp hjå besteforeldra på Buøy. Han bur stadig i dette huset der skippersertifikatet til bestefaren heng i glass og ramme på veggen.

Ikkje mykje plass for ein omfangsrik skipper i styrehuset på "Ekspress".

Ole Asheim fortel at morfaren var ein stor og omfangsrik mann. Der var ikkje mykje plass til overs i det trange styrehuset på "Ekspress". Han likte seg betre då han fekk skipperjobben på "Ekspress II" i 1938. Der var styrehuset større.

Var det kamp om skipperjobben på den fyrste "Ekspress" i 1937? Det kan godt vera at dei etablerte kapteinane på dei gamle dampbåtane ikkje hadde lyst til å bli "sjåfør" på den nye fjordbussen. Det var trangt og relativt kummerlege lugarforhold.

 Årsaka til at det blei Asheim som fekk jobben, veit me ingenting om. Men det var Alfred Risanger som blei kaptein på den nye, store og flotte "Fjorddrott" i 1939 med Anders Andersen som avløysar-kaptein. Asheim blei på "Ekspress II" fram til krigen.

I 1948 kom dei nye fjordbussane "Fjordsol" og "Fjordbris". Risanger og Andersen overtok kvar sin av dei nye båtane. Nå overtok Asheim "  Fjorddrott". Der var han til han blei pensjonist.

Kristoffe Asheim bygde seg hus på Buøy og budde der i alle år. Aftenblad-journalist Magnus Torgersen som skreiv boka "Fjordabådane" i 1980, var næraste nabo.

Er det nokon der ute som har fleire opplysningar?

Ein gul sensasjon i fjordafarten!

"Ekspressane" kom i 1937 og 1938. Dette er "Ekspress II" som blei omdøypt
til "Strand" i 1949.

Folk sperra opp auene både på Rennesøy og i Vindafjorden. Men det gjorde dei i Sverige, Tyskland og England også. Til og med i USA skapte den flettande nye, gulmalte fjordbussen til Stavangerske store overskrifter. "Ekspress" med ein salong som tok det meste av hoveddekket, snudde opp ned på alle forestillingar om ein fjordabåt.

Nyskapningen blei bygd på Stavangerske sitt verksted på Klasaskjæret. Den blei sjøsett med Rosenberg sin store flytekran 16. april 1937 og sett i rute på Sandeid og Åmsosen frå 15. juni same året. Stavangerske-ingeniøren Ludvig Thorsen hadde konstruert fartyet og fekk overbevist sjefane i rederiet om at dette var framtida. Og det blei det. Thorsen blei seinare teknisk direktør i DSD.

Den gulmalte "Ekspress" før krigen. Eg kjenner ikkje navnet på fotografen.

Så i sommar var det 80 år sidan dampbåtane mista monopolet i fjordafarten. Framtida og dei nye, forbetra dieselmotorane var her.

Dei gamle dampbåtane gjekk 8 - 9 knop. "Ekspress" hadde ein rutefart på 13,5 knop. Fra Judaberg til Stavanger brukte nyskapningen ein time. 20 minutt mindre enn dåtidas dampbåtar. I tillegg var båten sikker og økonomisk i drift.

Stavangerske tenkte at "Ekspress" ville passa godt i Rennesøy-ruta, men postmeisteren i Stavanger, Erik Emmanuel Erichsen, var ikkje enig i det. Posten skulle raskast mulig fram og derfor burde den nye sjøbussen inn i Sandeid-ruta, meinte han. Stavangerske-leiinga bøyde seg for ynskjet. Sjølv om båten var relativt liten, var den ein god sjøbåt.  Denne båten hadde heller ikkje plass til last. Dermed var den rask ved kaiane. Snart stilte halve Ryfylke klokka etter "Ekspress", skreiv Magnus Torgersen i boka "Fjordabådane".

Fyrstesida på Aftenbladet 23. september 1937.

Det gjekk ikkje mange vekene etter at båten var sett i rute, før rykta begynte å gå: Stavangerske ville byggja endå ein fjordbuss. Og det viste seg å halda stikk. Sommaren 1938 blei "Ekspress II" sjøsett og sett inn i rutefart. Same året starta bygginga av den store fjordbussen "Fjorddrott" på Rosenberg. Den blei sett i rutefart sommaren 1939.

Med "Fjorddrott" var den optimale fjordbussen på plass. Den snudde opp ned på alle førestillingar om kva ein rutebåt kunne prestera på ein dag.

Med ein rutefart på 15 knop gjekk den fra Sauda klokka 7 om morgonen innom Sand og Jelsa til Stavanger klokka 10.45. Deretter gjekk "Fjorddrott" vidare til Haugesund der den var framme klokka 13.25. Etter 10 minutts liggetid gjekk den tilbake til Stavanger klokka 15.45 og så tilbake til Sauda klokka 16.30. Ved 20.30-tida var den tilbake i Sauda igjen. "Fjorddrott" hadde gått 164 nautiske mil på 13 og ein halv time. Det tilsvarar strekninga Tungenes - Arendal.

Gulmalte "Fjorddrott" låg 10 minutt i Haugesund før den returnerte til Stavanger og vidare til Sauda. Ukjent fotograf. 

Dei nye fjordbussane var gulmalte før krigen. Stavangerske sin "Hvite flåte" var ikkje realisert på den tida. Kvitmalte "Haugesund" kom i 1947 og med dei nye fjordbussane "Fjordsol" og "Fjordbris" i 1948 kom dei gulmalte skorsteinane. Dette blei kjennemerke på Stavangerske sin kvite flåte i etterkrigstida.

Frå fyrstkommande mandags kveld og seks kveldar etterpå skal eg rundt i Ryfylke og snakka om gamle båtar. Nå driv og gjer heimeleksa. Finnøy, Forsand, Jørpeland, Sand, Sauda, Hjelmeland og Rennesøy. Kan bli nervøs av mindre enn dette.
  

"Stordøy"-skipperen fekk hus-arrest etter villvest på Island

Snurparen "Stordøy" med last. Bildet tilhøyrer Kjell Bøen.  

- Du skal ikkje ut på fiske meir i år. Nå skal du vera heime med meg i Erfjord og komma til hektene.

Skipperen på snurparen "Stordøy", Erling Bøen, var vane med å styra om bord, men når han kom heim til kona var han ikkje like høg i hatten. Ingen tvil om kven som hadde siste ordet der.
Nå skal du får høyra om då fru Sigrid slo i bordet i juli 1956.

Sigrid og Erling Bøen seilte mykje saman på "Stordøy". Skipperen hadde tydelegvis respekt for kona viss ho slo i bordet.
Bildet er frå den siste turen "Stordøy" gjekk i lasterute for Stavangerske til Sauda i desember 1978. Eige bilde. 

Fisket begynte strålande dette året. "Stordøy" fekk ein samla fangst på 27.000 hektoliter på vintersildfisket. Eit kjemperesultat.

- Eg følte meg søkkrike etterpå då eg hadde fått oppgjer for turen, fortel Arne Kåre Stensland som tykte han var heldig som hadde fått vera med "Stordøy" på fisket denne vinteren som 19-åring. Han var også med Island om sommaren.

"Stordøy"-skippen kan ha blitt sugen på nye  bragder. Islandsfisket venta utpå sommaren. Skipper Erling Bøen hadde vore fem-seks somrar på Island og gjort det godt. Men kanskje utan å ha sett skikkeleg spor etter seg.

Målet for sesongen 1956 blei klart på veg til Island i juli. "Stordøy" skulle vera fyrste båt tilbake frå Island med full last i juli. Då ville dei setja seg skikkeleg i respekt. Komma i aviså og greier.

Haugesundssnurparen "Kvalen" var ein frykta konkurrent i kampen om å
komma fyrst heim frå Island med last. Bildet tilhøyrer Kjell B. Sønstabø.

Anders Leirvik gløymer ikkje turen til
Island med "Stordøy" i 1956.

- Skipperen hadde sett seg ut snurparen "Kvalen" frå Haugesund som den farlegaste konkurrenten i kampen om å komma fyrst heim igjen med sildalast, fortel Anders Leirvik som også var på "Stordøy" dette året. Leirvik er også opprinneleg erfjordbu og var med Bøarane på fiske fleire år i sin ungdom. Han er fødd i 1935 var 21 år i 1956.

Tre veker gjekk det frå "Stordøy" var klargjort for islandstoktet og fram til snurparen kom heim igjen med last. På sildebankane utanfor Island blei det for det meste fiska med drivgarn. Men snurparane prøvde seg også med snurpenot fyrst på sommaren. "Stordøy" hadde gjort to turar same sesongen fleire år. Fyrst ein tur med snurpenot, deretter tilbake med drivgarn i august.

Knallhard jobbing venta på "Stordøy"-mannskapet på islandsbankane. Dei kasta etter sild og håva deretter fangsten opp og tømde den på dekk der dei bearbeida silda og salta den ned i tønner. Kvilepausane blei svært korte medan sildefangsten blei oppgjort. Opptil 40 timar i strekk blei det jobba før trålposen som låg langs skutesida var tømd. Først då var det aktuelt å sova.

- Tre timar kunne me få sova før me kasta etter sild igjen, fortel Anders Leirvik.

Erfjord-fiskarane fekk ikkje sjå mykje av Island denne sommaren. Dei var så vidt innom til kai i Seydisfjord ein tur.

Sildefisket og jobben med å gjera opp fangsten og salta den ned i tønner måtte gjerast utanfor den islandske fiskerigrensa. Dei islandske vaktbåtane slo hardt ned på brot på desse reglane.

Arne Kåre Stensland 

- Sjølv når det var vindstille og havblikk hadde dei norske båtane ein tendens til å reka mot land medan dei gjorde opp fangsten. Eg hugsar ein gong då me jobba for harde livet på dekket. Då skreik bestmann Øystein Førre ut frå styrehuset: Islandsk vaktbåt! Han skimta islendingen eit stykke unna i havskodda, fortel Arne Kåre Stensland.

Fiskarane som sto i fullt arbeid, kasta seg på dekket og kraup fram i lugaren forut og kraup til køys med oljehyrene på seg. Litt av eit syn.

Til all lukke for "Stordøy", rek båten deira bak Karmøy-snurparen "Lyn" der arbeidet på dekk gjekk for fullt då islandske vaktbåten kom over dei. Erfjordbuane slapp med skrekken.

- Altfor lite søvn og altfor mykje arbeid. Det gjekk langt over alle støvleskaft. Me sto ved sida av kvarandre og jobba. Skifta på å dra sloa ut av silda og kappa hovuda av. Sigurd Erfjord sto på sida av meg og jobba. Plutseleg skreik han ut: - Kor i h....... er Arne Kåre? Eg har ikkje sett han på lenge. Men eg sto rett på sida av han.

Sigurd Erfjord på islandsfiske.

Skipperen var minst like trøytt som dei andre. - I medisinkista har eg energi-piller. Skal me prøva dei, spurte han. Det blei med spørsmålet. Heldigvis. Det kunne vore livsfarleg for dei overtrøytte karane. Etter det eg har forstått er slike piller strengt forbudt i dag.

Dei sukka letta ut då dei var full-lasta og ferdigfiska.

- Erling Bøen sovna med hovudet ut glaset i styrehuset. Me fekk hjelpt han til køys. Han sov i timesvis etter at "Stordøy" hadde sett kursen heimover igjen, fortel Anders Leirvik.

"Stordøy" kom heim frå Island i andre halvdel av juli som den fyrste norske fiskebåten i 1956. Skipperen hadde greidd det han drøymde om.

Men det var ein strek i rekninga. Kona Sigrid oppdaga kor utsliten Erling Bøen var. Ho la ned veto mot ein ny tur. "Stordøy" blei liggjande heime i Erfjord like til nyttårstider. Erling Bøen fekk tid til å vera familiemann.

Anders Leirvik og ein av dei andre karane var innstilte på ein tur til. Dei drog til Stavanger og fekk plass på Bjelland-snurparen "Sardinen" som skulle på ein ny tur til Island. - Men den turen angra eg på. Me fekk uvêr og mista det meste av dekkslasta på veg heim, seier Anders Leirvik.

I dag høyrest det jo heilt ekstremt ut at desse fiskarane jobba på denne måten om bord i
"Stordøy".  Men dette var nok ikkje noko uvanleg for fiskarane i dei tider.

Laurits Eidesvik, den kjende fiskaren og seinare skipsredaren frå Bømlo skal ein gong ha sagt følgjande: - Viss du ikkje er millionær til du er 30 år, kan du berre gløyma det. For då er du utsliten.

"Årdalsfjord" med damp, dieseldur og baugpropell!

Rutebåten "Årdalsfjord" kjem til Stavanger i rute for siste gong
21. juli 1980. Foto: Aftenbladet.

Tre ulike fjordabåtar har gått i Ryfylkefjordane med navnet "Årdalsfjord".   Dette er det einaste navnet som Jøsenfjord Rutelag bruka tre gonger. Svært viktig å vita viss ein skal kunna diskutera fjordabåt-soga med den rette autoriteten.

Jøsenfjord-selskapet kjøpte den fyrste "Årdalsfjord" i 1924. Det var i sanning ingen ny båt. Dampbåten var bygd i Trondheim i 1877 og fekk då navnet "Robert". Kva blir Robert bakvendt? Jo. Nettopp. Trebord. Den var bygd i tre på jernspant. Altså ein trebåt. 

I si fyrste tid gjekk båten i ruter i Trøndelag. Men den var også bortleigd til Postverket og frakta post til Finnmark. 

"Årdalsfjord" den fyrste ved kai på Helgøy i Årdalsfjorden.

I 1892 blei "Robert" seldt til Ryfylke Dampskibsselskab med Tore Underbakke som styreformann. "Robert" blei sett inn i rute Sauda - Sand - Stavanger i konkurranse med Stavangerske. 
Stavangerske lika ikkje konkurransen. Dermed blei det oppvask då dei oppdaga at DSD-ekspeditøren på Sand arbeidde for konkurrenten. Men ekspeditøren disponerte einaste bryggja på strandstaden. Dette førte til at DSD sparka mannen og bygde ei eiga brygge og tilsette ny ekspeditør.

Stavangerske tok etterkvart knekken på konkurrenten og overtok "Robert" i 1897. Den gjekk i alle slags ruter i Ryfylke og var den fyrste båten som gjekk gjennom slusa i Skjoldastraumen då den åpna i 1908.

"Robert" var ingen racebåt. Nysmurt og i trimmen greidde den nesten ni knop, men i motvind dabba farten fort.

Trebåten "Robert" som nå var blitt til "Årdalsfjord" og sett inn i Årdalsruta der den blei gåande fram til 1934. Då hadde Jøsenfjord Rutelag kjøpt dampbåten "Lindesnæs" og gitt den navnet "Jøsenfjord"." Denne båten fekk dieselmaskin og var ein av dei raskaste rutebåtane i Ryfylke ei tid i 1930-åra. Jøsenfjord Rutelag konkurrerte med rutebåten "Eira" i Årdalsruta og på Tau møtte dei DSD. Dei trong fart. 

Trebåten "Årdalsfjord" blei nå gåande som reservebåt. Den hadde ein maskin på 110 HK og var billig i drift. Men i 1940 var det slutt. Nå var "Årdalsfjord" akterutseilt og blei nedrigga til lekter. Brødrene Anda overtok som eigar.   Lekteren blei seinare senka i Pinå utanfor Bybrua i Stavanger. 

Jøsenfjord Rutelag trong ny tonnasje etter krigen. I 1946 reiste folk frå selskapet saman med kolleger frå Høgsfjord Rutelag til Malmø. Der overtok dei systerskipa "Gylfe" og "Gefion" som låg i opplag der. Dei hadde tidlegare gått i rutefart mellom Malmø og København. Nå venta Ryfylkefjordane.

"Årdalsfjord" den andre var Jøsenfjord-båt fra 1946 til 1951. Du ser kaptein Knut Øye på brygga  på Randøy.

"Gylfe" blei til "Årdalsfjord" og "Gefion" blei "Lysefjord". " Den siste blei gåande i Høgsfjorden og Lysefjorden til utpå 1980-talet. "Årdalsfjord", derimot, fekk eit kortare opphald i våre fjordar. 

Jøsenfjord-selskapet fann "Årdalsfjord" lite brukande som rutebåt. Den første sommaren gjekk den mykje i turistruta Stavanger - Vadla. Elles gjekk den som reservebåt. Den hadde verken vinsj eller lasterom og harde trebenker i dei to salongane. 

All last måtte plasserast på dekk. Det er fortalt at ein gong gjekk "Årdalsfjord" frå byen med ein slåmaskin hengande i livbåt-davitane. 

Johannes Langvik frå Tau var den fyrste kapteinen på båten. Seinare overtok Knut Øye frå Randøy. 

I 1951 selde Jøsenfjord-selskapet "Årdalsfjord" vidare til Bergen. Der gjekk båten mellom Askøy og Bergen, først som "Askøy" og seinare som "Kvarven". 
Den blei opphogd hjå Brødrene Anda i 1976. 

"Årdalsfjord", den tredje og siste, blei sett inn i rute i juli 1953. Tilsynelatande ein ny og moderne fjordabåt, men også denne båten hadde ei fortid. Den var bygd som slepebåt i Kønigsberg (Kaliningrad) i Tyskland og kom til Norge etter fyrste verdenskrig. Den blei ombygd til rutebåt. Med navnet "Duen II" gjekk den i indre deler av Oslofjorden fram til 1952. Båten blei seldt til opphogging og skulle gå til England der den skulle omgjerast til spiker. Men styresmaktene meinte den var altfor god til å bli opphogd.

Dermed enda den i Stavanger der Jøsenfjord Rutelag hadde store planar. Dei skulle byggja den tidlegare dampbåten om til ein rask fjordabåt som skulle gjera livet surt for Stavangerske og "Fjordbris" i Tau-ruta. 

- Eg gløymer aldri den dagen då me gjekk prøvetur. Vonbrotet var stort for alle involverte. "Årdalsfjord" ville ikkje greia høg nok fart til å hamla opp med "Fjordbris", fortalde maskinist Lars Holmen frå Randøy. Han arbeidde som ung mann på Jøsenfjord-verkstedet på Buøy i Stavanger og var med på å klargjera "Årdalsfjord" for fart. 

"Årdalsfjord" og Jøsenfjord-selskapet kom på defensiven på Tau. Dei mista retten til å bruka ferjestøa på Tau i 1960. Men då kom mottrekket:

"Årdalsfjord" den tredje var Jøsenfjord-båt frå 1953 til 1976. Dei siste fire åra som rutebåt tilhøyrde den DSD.
Foto: Norsk Maritimt Museum.

"Årdalsfjord" blei den fyrste fjordabåten i landet med baugpropell. Dermed snudde båten akterenden til Tau-kaien og lasta bilar raskt og effektivt. Med ein gong bilane var om bord, var det full fart forover mot byen. Konkurrenten måtte bakka ut av ferjestøa og snu før den kunne hasta etter "Årdalsfjord".

I 1964 var det slutt. "Årdalsfjord" slutta å gå til Tau og Årdal. Den blei erstatta av gamle "Fisterfjord" som gjekk  der til ruta blei nedlagt. 

Nå blei "Årdalsfjord" gåande i den såkalte nafta-ruta på Fisterøyane og Ombo. 

- Baugpropellen blei berre brukt viss ein skulle setja akterenden inn mot kaien eller i dårleg vêr ved enkelte kaiar. Men maskinisten måtte vera i godt humør. For det gjekk mykje straum til baugpropellen. Dermed måtte ein ekstra hjelpemotor setjast inn ved slike høve, fortel Steinar Warland som var på "Årdalsfjord" frå 1964 til 1978.

Frå 1. januar 1976 var "Årdalsfjord" Stavangerske-båt. I den tida gjekk den mest i Sjernarøy-ruta. 21. juli gjekk båten sin siste tur som rutebåt.

"Årdalsfjord" hadde tre kapteinar som Jøsenfjord-båt: Ola Hagen, Olav Erøy og Selmer Halsne. I Stavangerske tida var Sigurd Døskeland, Enok Dalaker og Bjarne Erfjord kapteinar. Og mange hugsar nok stadig Henry Ur som mangeårig matros.

Seinare havna båten på Kypros. Den blei herja av brann i 1987 og opphogd i 1989.

Det var tre "Årdalsfjord"-versjonar. 

Ha ei fin helg!

(Det meste av opplysningane om dei to fyrste båtane har eg henta frå Magnus Torgersen si bok "Fjordabådane".)