Middagslur på galna siå av Ombo

Mange ledige gjesteplassar i båthavna på Nedstrand på ein flott søndag i mai.

Kor er eg henne?

Eg bråvakna frå middagsluren. Heilt stilt. Slik er det på Nedstrand på ein fredeleg søndag ettermiddag i mai før sommarferie-stresset har starta.

Strålande sol og heilt stilt på sjøen. Skal me ta ein båttur? Har dei ikkje kafé på Nedstrand i det tidlegare bankbygget? Sikkert åpen nå.

Kortenden på stikkedåsen er ei nautisk mil på sjøkartet. Stikkedåsen sin rolle i norsk kystnavigasjon var større enn mange er klar over. Berre pass på at stikkedåsen er av rett størrelse.

Eg rekna ut at det var 11-12 mil frå Hjelmelandsvågen til Nedstrand. Ikkje så veldig langt, men ein hjelmelandsbu må jo kasta seg ut i ukjent farvatn på galna sida av Ombo. Målet var klart.

Stor stas då «Finnøy»  kom til Nedstrand på presentasjonstur 8. mai 1971.
Foto: Haugesunds Dagblad.

Sjøvegen til Nedstrand blir mindre og mindre brukt. Snart må du ha eigen båt for å komma over fjorden til strandstaden som i generasjonar har vore ein populær sommarsplass for Stavanger-folk og andre sørfylkingar. Ferjer og hurtigbåtar kan vera vekke før du veit ordet av det. Dei har visst gått ut på dato.

Dei fleste som dreg til Strannå har for lengst slutta å reisa med båt. Dei kjører bil og tek ferja over Boknafjorden. Om nokre år kjem Rogfast og då kjører du non-stop til Nedstrand uansett om du kjem frå sørfylket eller nordfylket. Slik er det blitt.

Kortaste vegen frå Hjelmeland til Nedstrand gir deg nærkontakt med Ombo, nest største øya i Rogaland, som blir ein bydel i Stavanger frå årsskiftet.

Hjelmelandsvågen heilt nederst. Ombo under stikkedåsen. Foldøy før Nedstrand heilt øverst.

Tuftene, Tjeltveit, Buer og Røykjanes. Navna står på kartet. Det er berre til å glana i veg. Hjelmelandsdelen av øya har morgonsol, Finnøy-delen kveldssol. Slik har det vore alltid. Heilt sidan Adam tjente på Jørstad, som dei seier der borte.

Viss du snur deg og ser på andre sida av båten, ser du Foldøy som ligg i Suldal kommune. 

- Nærstrand, sa mange i byen. - Nesstrand, sa me som var innante. - Strannå, sa dei innfødde om strandstaden som i si tid fungerte som ein slags hovudstad i Ryfylke med tollbu og allslags. I dag er dette ein utkant i Tysvær kommune.

Nedstrand frå lufta i 2002. Dette var før båtforeninga laga ny båthavn. Bildet sto i «Lune havner»  som
Aftenbladet gav ut då.  Foto: Egil Eriksson.

- På Nedstrand er det to handelsmenn og bank. Det skreiv eg i heftet med tittelen «Lune havner» som Aftenbladet gav ut i 2002. Nå er banken blitt kafé. Handelsmennene er der, men dei har stengt på søndagane. Cafénais!!? Derimot, hadde åpne dører. Søndagsbuffet. Det var å gafla på. Middag, dessert og kaffi. Stappmette då me stabba bort til båten og måtte kvila middag før det var aktuelt å gå heim igjen.

Båtforeninga på Nedstrand har ei flott båthavn med god plass til båtturistar nå før sesongen startar for alvor. 

Kunne det berre blitt sol og varme nå, så kunne me frista fantalivet nokre dagar. Draumen er å høyra gauken på Borgøy i pinsti-helga.

Huset som onkel Jakob bygde

Huset som Jakob Østensen bygde i Sæbøreinå. Det blei rive for mange år
sidan. Bildet er henta frå bokverket Norges bebyggelse som kom ut i
1950-åra.

Når austavinden kom strykande over Steinslandsvatnet om ettermiddagane med kurs mot Hjelmelandsvågen, tok den med seg fløytetonane frå huset i Sæbøreinå ned til rutebåtkaien. Folk løfta hovudet og lytta. - Høyrer du det og? Det er 'an Jakob Østensen som spelar fløyta, sa dei då.

Huset i Reinå er vekke og mannen som bygde det, døydde i 1951. - Onkel Jakob, sa mor mi. Men han var ikkje onkelen hennar. Han var onkel til mor hennar. Eller heller: Denne Jakoben var bror til min oldefar, Lorents Østensen.

Brørne Østen (1872) og Jakob Østensen (1876) ute i robåt på Hjelmelandsvågen. Begge flytta til byen og
arbeidde på butikk i mange år. Foto: Ryfylkemuseet.

Eg kan ikkje hugsa denne Jakoben. Men hugsa det var noko med dette huset og familien min i Vågen. Så fekk eg for meg at eg måtte finna ut korleis dette hang saman. Nå skriv eg det eg har funne ut og litt til. Viss nokon veit meir, er eg takknemlig for å få innspel.

Margarethe Østensen.

Jakob Østensen var fødd i 1876 som den yngste av ni søsken. Han reiste frå Hjelmeland til Stavanger før 1900-talet kom fram på kalendrane. Den unge mannen kom i skomakarlære og blei seinare diskenspringar i butikken til Sophus Thomsen i Breigata.

- Folk frå Hjelmelandsvågen gjekk alltid til Sophus Thomsen for å kjøpa dressar og trøyer av kjenningen, Jakob Østensen, fortel Jan Ommundsen som var med faren på eit slikt ærend før krigen.

Sophus Thomsen var frå Fister og dei to ungdommane frå Ryfylke blei kameratar og gjekk i Bondeungdomslaget i byen som blei stifta i 1900. Dei var med i eit spelstykke saman med Berta Vaage, skriv Johan Veka i ein toppartikkel i Aftenbladet frå 1973.

I bondeungdomslaget traff han heilt sikkert kona si, den tre år yngre Margarethe Husebø frå Hundvåg. Eg greidde ikkje å finna opplysningar i Aftenbladet om kva tid dei gifta seg. Takksam viss nokon veit dette.

Nekrolog i Aftenbladet 27. februar 1951.

Jakob Østensen var i alle dagar ein ihuga songar og blei æresmedlem i songkvartetten Njørd der han var medlem i over 40 år, sto det i Aftenbladet då han fylte 70 år i 1946.

Sjølv om han blei både skomakar og diskenspringar i byen, gløymde ikkje Jakob Hjelmelandsvågen der han var fødd og oppvaksen i det litla raude huset som stadig står rett ved sida av Spinneriet. Butikkmannen ordna seg ei festetomt i Sæbøreina og bygde seg hytta der. Materialane henta han mellom anna frå det gamle kvernhuset som sto på prestegardssida nedanfor Vågabrua.

Då krigen kom, flytta Margarethe og Jakob til Hjelmeland og blei buande der resten av sitt liv. Jakob arbeidde mellom anna ein del på skomakarverkstaden til Leif Larsen. Og Margarethe deltok i foreningslivet i bygda. Ho er med på eit bilde av Vågens eldre kvinneforening i bygdeboka for Hjelmeland.

- Eg hugsar godt at Jakob Østensen hjelpte far på skomakarverkstaden i travle periodar, fortel Astrid Julshamn. Ho er dotter av Anna og Leif Larsen.

Jakob og Margrethe Østensen var på julebesøk hos mor og far, og på vegen heim til huset i Reinå fekk Margrethe slag. Dette gjorde et voldsomt inntrykk på meg som då var åtte år, fortel Astrid Julshamn.

Eg minnest også godt Reinhold Nicolay som budde i det raude huset ved spinneriet ei tid. Dette må ha vore ein del år etter krigen. Eg og Olav, bror min, gjekk på besøk til han av og til, og med oss heim fekk med fine teikningar han laga. Eg trur også han skreiv dikt til oss. 

Så vidt som eg forstår, hadde ikkje Margarethe og Jakob eigne barn. Men i dødsannonsa blir Margarethe kalla mormor. Reidar Brommeland som er med i annonsa er truleg ein pleieson til Østensen-paret.

Dødsannonse i Aftenbladet 19. januar 1951.

Margarethe og Jakob døde med nokre få vekers mellomrom vinteren 1951. Ein nær venn av ekteparet, Stavanger-diktaren Reinhold Nicolay, skreiv nekrologen om Jakob:

-Ekteparet vant seg venner i Hjelmeland. De kom til å høre heime der, skjønt de nok lengtet tilbake til Stavanger. De var bramfrie stille mennesker. Deres heim var idyllisk og koselig. Alltid ble en møtt med vennlighet hos ekteparet Østensen, skreiv Reinhold Nicolay som budde på Einervoll i Hjelmeland under krigen.

Hytta som seinare var bustadhus i mange år, blei kjøpt av Ole Nøkling. Huset er rive for ein god år sidan nå.

Kjelder: Opplysningane til denne bloggen har eg fått av Jan Ommundsen. I tillegg fann eg ein god del interessante opplysningar ved å søka i Aftenbladet sitt arkiv. 

Det raude huset ved Spinneriet var barndomsheimen til Jakob Østensen. Nils Viga Hausken kjøpte dette huset tidlegare i år.  

- Gå til Låtveit før du døyr!

Den nedlagte husmannsplassen Låtveit ligg 405 meter over havet.

- Gå til Låtveit før du døyr, Jone!

Ordren var klar og tydeleg. Ikkje til å misforstå. Eg høyrde ikkje feil. Det var eg som gjekk der og snakka med meg sjøl.

For tida er eg heilt opphengd på å gå 10.000 skritt kvar dag. Med mobilen i bukselommen trampar eg rundt og samlar skritt. Dei siste vekene har eg vandra rundt på Hjelmeland. Du blir ganske lei av å gå dei same rutene heile tida. Dessutan er det greit å variera rutene slik at ingen trur du er blitt løyen på dine gamle dagar.

Derfor hoppa eg i bilen her ein dag og kjørte innover mot Vormedalen for å samla litt skritt i all diskresjon på gjengrodde stiar.

Far min kjørte buss mellom Vormedalen og Hjelmelandsvågen i 50 år. Når eg og andre guttungar var med i bussen, fekk me springa av med posten som blei stappa i diverse postkassar langs ruta. Ni slike stopp var det på Laugalandsbussen: Kvame, Steinsland, Fevoll, Einervoll, Gåsdalen, Hegglandsånå, Hetland, Breilandslendinga og Breiland.

Her gjekk vegen til Vormedalen fram til 1960-åra. Men så kom Ryfylkevegen.

Eg stoppa ved Hegglandsånå. Her var det både postkasse og melkerampe i dei gyldne 50- og 60-åra. På Heggland hadde eg ikkje vore sidan eg var guttunge og var på besøk hjå Aslaug Heggland saman med mor mi og bror min, Dag.

Aslaug var syster til Jakob Heggland. Foreldra heitte Magla og Ånen. Aslaug blei gift med Magnus Hetland og blei buande på Fjellet, som me seier, men på andre sida av Hetlandsvatnet. I min tidlege barndom fletta Aslaug jærstol-sete for Laugaland Trevarefabrikk før den forsvann or soga. Far min var ikkje berre bussjåfør. Han dreiv også jærstol-fabrikk i eit tidlegare hønsehus saman med Paul J. Mæland i nokre år.

Eg parkerte bilen ned ved vegen og begynte å leita etter spor av farne dagar. Ein mosegrodd føringskant viste den gamle vegen slik den gjekk før den blei retta her og der for å kunna brukast til Ryfylke-veg.

Hegglandsvegen hadde meir å by på enn eg var klar over då eg starta: Her var det råd å gå både til den nedlagte husmannsplassen Låtveit og fortsetja heilt til Skomakarnibba.

Eg dreiv på og gjekk og kom til Heggland som planlagt. Oppe på Heggland var det forresten veldig velstelt og i orden.

På garden der Aslaug budde saman med foreldra, Magla og Ånen, bur sonen Årstein i dag. Og litt lenger oppe bur Ove Bjelland med familien sin. Eg kjente jo både foreldra hans, Borgny og Ommund og besteforeldra kan du skjøna.

Hanomag-traktoren hadde klar Hjelmelandstilknytting. Stavanger-forhandlar var Reidar Mjølhus frå Hjelmeland.
Denne traktoren kviler ut på Heggland.

Fekk meg ei nostalgisk høgtidsstund oppe ved løa til Ove Bjelland. Der sto det ein gammal Hanomag-traktor med slåmaskin. Ikkje alle er klar over at dette traktor-merket sto ganske sterkt i Hjelmeland i 1950-åra. For det var ein utflytta hjelmelandsbu, Reidar Mjølhus, som forhandla dei i vårt distrikt. Reiar, som dei sa på Hjelmeland, selde landbruksmaskiner i Verksgata i Stavanger. Sjølvsagt møtte mange bønder fram når Hanomag-traktoren blei vist i heimbygda til Mjølhusen som skrytte uhemma av traktoren.

- Brug an olja, Reiar, spurte ein av dei interesserte.

- Nei! Den formeleg produserar olja, svara seljaren.

Målet med turen var nådd. Dagens skritt hadde eg i boks. Eg kunne snu nasen ned til bilen igjen.

Men Låtveit var ennå eit godt stykke unna. Der hadde eg aldri vore.

 - Snu, sa Lathansen i meg. Det blei ein indre kamp, kan du forstå. Viss eg ikkje trampa vidare, ville eg aldri oppleva Låtveit. Eg vann over latskapten og gjekk.

Låtveit har sett betre tider.

Korkje folk eller dyr var å sjå på turen til Låtveit der det berre var gamle murar og restar av ein vedaovn igjen. Men fuglasongen var fin, heile vegen.

Då var målet nådd. Nå var det berre å snofla seg ned igjen til Hegglandsånå.

Låtveit blei fråflytta på 1950-talet. Johan og Serina Låtveit heitte dei siste som budde der. Serina blei enke og budde på sine eldre dagar på Breiland.

Harry Breiland, min gamle skulekamerat, hugsar godt at han var med onkelen sin, Trygve og Ommund Bjelland då dei kjørte materiala frå våningshuset ned bakkane. Dei blei lagra ved skulehuset på Fjellet.

- Eg var ikkje gamle karen, Dette var truleg i 1956 då eg var sju år gammal, seier Harry i dag.

Arne Kleppa, tidlegare rådmann i Hjelmeland, kjem med bok om nedlagte gardar og husmannsplassar i kommunen til jul.

- Låtveit var husmannsplass under Hagalid, men det var ein svært god plass. Det var ikkje aktuelt for dei som budde der å gå på pliktarbeid på Hagalid. Dei hadde nok med å driva på Låtveit og betalte vel heller grunnaleige til eigarane, seier Arne Kleppa.

Ikkje meir «Carnival» for gamle «Lysefjord»

Dei sørgelege restene av den tidlegare rutebåten «Lysefjord» er nå heva
i Oslofjord. Foto: Drøbak Marineservice.

 Dei sørgelege restene av det som ein gong var den stolte rutebåten «Lysefjord», dukka i går opp på ei facebook-side for folk med stor interesse for gamle fjordabåtar. Båten som nå for tida har vore kjent som charterbåten «Carnival», sokk ved øya Killingen ved Bygdøy langt inne i Oslofjorden i vinter. Nå er vraket heva. Det er Drøbak Marineservice og Kambo marina som har teke seg av hevinga. Dermed kan me truleg setja punktum for soga om denne båten.

«Lysefjord» i Lysebotn som Stavangerske-båt i august 1979. Foto: Geir Sveen.

 Frå 1946 til 1982 gjekk «Lysefjord» som rutebåt på Høgsfjorden og Lysefjorden og hadde fast liggeplass på Steinkarkaien i Stavanger i mange år saman med dei andre båtane til Høgsfjord Rutelag. Den fekk med seg sju år som Stavangerske-skip før den endeleg blei utrangert i 1982 og seld året etterpå. 

Heilt sidan 1990 har den tidlegare «Lysefjord» nå vore blå og kvit og hatt navnet «Carnival».  Vippetangen i Oslo var lenge fast liggeplass.

Kven hugsar ikkje dei harde trebenkene i dei to salongane på  «Lysefjord». Her sat bønder og byfolk og reiste på den svært spesielle grøne og kvite fjordabåten med eit lite styrehus og eit halvtak på dekket over aktersalongen der lasta blei plassert.

«Lysefjord» blei bygd i 1933 i Odense i Danmark for eit svensk rederi og fekk navnet «Gefion». Systerskipet fekk navnet «Gylfe». Dei to båtane gjekk i rute mellom Malmø og København fram til andre verdenskrig. Då blei dei liggjande i opplag fram til 1946.

Etter krigen var Jøsenfjord Rutelag og Høgsfjord Rutelag på jakt etter ny tonnasje og gjekk saman og kjøpte dei to skipa. Det var mangel på passande båtmateriell etter krigen og dermed enda selskapa opp med båtar som ikkje akkurat var spesialbygde for fjordafart i Ryfylke. 

Jøsenfjord Rutelag kalla sin båt for «Årdalsfjord».  Den blei brukt i turistruta til Jøsenfjorden første sommaren. Seinare gjekk den mest som reservebåt. Men Jøsenfjord-sjefane tykte ikkje den egna seg særleg godt for fjordafart i ruter der det var etter måten mykje last. I 1951 kvitta selskapet seg med båten. Den havna på bergenskanten og fekk først navnet «Askøy» og seinare «Kvarven». Den forsvann endeleg ut av soga på 1970-talet.

«Lysefjord» tok  bilane på «ryggen» når det var nødvendig.

«Lysefjord» derimot heldt det gåande i alle år i ruta på Høgsfjorden og Lysefjorden. På 1960-talet blei den påkosta mange pengar. Den blei forlenga og utstyrt med bildekk med plass til fire-fem bilar. Det gamle styrehuset blei skifta ut med ein meir moderne installasjon. Dette styrehuset egna seg best for kapteinar på over to meter. Skipsførarar av meir normal høgde måtte stå på tærne når dei skulle leggja til kai.

Frå 1. januar 1976 overtok Stavangerske alle båtane til Høgsfjord Rutelag og Jøsenfjord Rutelag. Båten blei seldt i 1983 og skifta eigar fleire gonger før den fekk navnet «Carnival» og Drammen som heimehavn i 1990. Nå blei den brukt til chartertrafikk på sommarstid.

Då «Lysefjord» var nybygd og hadde navnet «Gefion», sto det ein Tuxham hovudmotor om bord. Den hadde fast propell og omkast. I 1965 blei denne maskinen erstatta med ein Wichmann på 300 hk og vribar propell. Marsjfarten blei nå 10-11 knop.

«Lysefjord» hadde fast liggeplass på Steinkarkaien i Stavanger. Her ligg den mellom «Høgsfjord» som tilhøyrte same
rederi og «Idsal».  Den siste båten er stadig å sjå ved båthavna på Tau. Bildet er frå 1950-åra.

Plommeblomsten lurte den kalde nordavinden

Plommetre i blomst på Sæbø i Hjelmeland for ei vekes tid sidan.  

- Den kalde nordavinden som kom feiande i dag, var ikkje velkommen her i frukthagane våre, men elles har sommarsesongen vore strålande til nå, seier tidlegare herredsgartner Terje Pundsnes i Hjelmeland. Han er ein like entusiastisk fruktdyrkar som før sjølv om han nå er blitt pensjonist.

Terje Pundsnes er ikkje herredsgartnar lenger,
men like entusiastisk for det. Bildet er frå
eit tidlegare flott fruktår.

Plomme-blomstringa er over, pæretrea er også snart avblomstra, mens epleblomstringa er i full gang.

Dei  fyrste norske plommene er truleg i salg i siste halvdel av juli. Opal-plomma er truleg i butikkane rundt 10. august. Då er det for alvor fart i plommesalget.

Plommekarten kan ein ikkje sjå ennå, men Terje Pundsnes reknar med at det blir mykje kart. Dermed må ein tynna vekk ein god del av karten for at plomma skal bli av god kvalitet.

Til denne tid har ikkje frukt-entusiasten opplevd å tynna plommekarten i mai månad, men det vil skje i år viss det blir like fint vêr i mai som det var i april. Viss det blir same kjølen som i dag, blir det ikkje aktuelt med tynning av plommekart før i juni.

Så nå går fruktdyrkarane berre rundt å venta på at plommekarten skal visa seg?

Å, det er alltid noko å gjera i frukthagane. Me plukkar litt blomsterknuppar, vatnar og sprøyter litt mot sopp, seier Terje Pundsnes fryktar frostnetter i vekene som kjem.

Fjoråret var godt for fruktdyrkarane i Ryfylke. Til nå ser det lovande ut i år.

Då gledar me oss til mykje god, norsk plomma utpå sommaren.