Gabbi-hytta blei base for XU-spionene i Sør-Rogaland

 

XU-agent Harald Sem hadde sju ulike identiteter under krigen. Foto Jomas Haarr Friestd.

Den engasjerte Gabbi Sømme gjekk inn i motstandsarbeidet med all sin energi heilt frå krigen kom til Norge i aprildagane. I Stavanger blei ho med i Norsk Folkehjelp og ho var sjukepleiar ved Rogaland Fylkessjukehus. Der kom i kontakt med skadde britiske soldatar. I tillegg stal ho papirer frå klede som tilhøyrte dei tyske vaktene.

Litt seinare drog ho til Fister for å ta seg av sin sjuke far på familiehytta. Der var også systera Mette Holst Bredahl som også var engasjert i motstandsarbeidet. Ho gjekk under oppnavnet Fjellgeita.

Gabbi smugla viktige papir til leiinga for motstandsrørsla i Rogaland. Dermed kom ho i kontakt med den hemmelege spion-organisasjonen XU gjennom "Erik" eller Harald Sem som var hans rette navn. Etter krigen blei han kjent som pressefotograf i Aftenbladet. Deretter blei hytta til Gabbi Sømme eit slags hovedkvarter for denne gruppa. Her gøymde dei våpen og kunne også gøyma seg av og til når dei var på flukt. Harald Sem låg i dekning hjå Gabbi Sømme på Fister nyttårshelga 1943 - 1944 står det i Stein Viksveen si bok "Den hemmelige krigen".

Her på Søre Vignes på Finnøy hadde tyskarane kanonstillingar. 

Gabbi Sømme sørga også for å flytta eit lager med fyrstehjelpsutstyr for Milorg frå Jørpeland til Førre innerst i Jøsenfjorden.

Det var viktig for Gabbi Sømme at ho ikkje blei mistenkt for å driva motstandsarbeid mot okkupasjonsmakta. For å kamuflera kva som eigentleg føregjekk, åpna ho dørene for barna i bygda. Den musikalske bydamå dreiv mellom anna med musikkundervisning. Ho lærte ungane på Fister å spela fiolin.

Desse ungane var innprenta om å halda tett om det dei såg og høyrde då dei var i hytta på Lisehaugen. Dersom nokon var lausmunna, blei dei sedd ned på av dei andre ungane. Jon Olav Sigmundstad var sju år då krigen braut ut. Ein gong då han var i hytta og fekk fiolin-undervisning, måtte "musikk-læraren" stikka av i full fart. Men ho tok seg tid til å gi han ein klem og seia: Du må seia at du ikkje har sett meg. Då kom båten med tyskarane fossande innover fjorden.

XU gav Gabbi oppdraget med å skaffa opplysningar om kanonstillingane på Søre Vignes på Finnøy. Ho fekk med fleire ungar og sa til foreldra at dei skulle til Finnøy på fiskatur. Dei fiska utanfor Vignes og der gjekk ho i land for å snakka med dei tyske soldatane der. Dette var ikkje vanskeleg for henne som snakka flytande tysk. Ho spurte etter råd for det vidare fisket, men brukte auene grundig slik at ho kunne laga eit kart over dei tyske installasjonane her då ho kom tilbake til Fister. Også på Tau og Sand laga ho kart over tyske kanonstillingar.

Vignes merka med blått.

Den dristiga bydamå dreiv også spionasje på flyplassen på Sola. "Eg låg og kraup for å sjå på rullebanar og slikt", skal ho ha sagt. Ho oppsøkte også den tyske kommandanten på flyplassen og bad om lov til gi pakkar til dei russiske fangane. Ho visste at han kom til å svara nei, men ho skaffa seg oversyn over heile flyplassen.

Ho var modig og dristig. Dumdristig kan ein vel seia.

Njål Tjeltveit skriv i boka "Krigsåra i Ryfylke" at ein del av motstandsfolka var skeptiske til å samarbeida med Gabbi Sømme fordi ho var så dristig. Ho kunne øydeleggja for motstandsarbeidet blei det sagt.

Gabbi Sømme hadde dristigheta til felles med XU-kollegaen Harald Sem. Han skal også ha tatt sjansar som kunne setja andre motstandsfolk i fare. Verken Sømme eller Sem blei tekne av tyskarane og kom seg heilskinna gjennom krigen.

(Kjelder: Eg har henta det meste stoffet i denne bloggen frå Gunnar A. Skadbergs artikkel om Gabbi Sømme.)

Mannfolka kom og gjekk i hytta til den fråskilde bydamå på Fister!

 

Gabbi Sømme budde i hytta Lisehaugen på Fister store deler av krigen. Slik ser denne hytta ut
i dag. Kirsten Sandvik Madesen er eigar.

Unge guttar og menn kom og gjekk i hytta til den fråskilde 40 år gamle bydamå Gabbi Sømme. Så folkesnakket på Fister var ikkje alltid heilt nådig overfor denne frua og det huset ho heldt. Dette sto på fyrstesida på Aftenbladet 25. juni 1945. Altså ikkje noko eg har funne på for å pirra forvitenskapet og interessa for å lesa denne bloggen.

For 85 år sidan var det heilt uvanleg at folk skilde seg. På Fister og i resten av Ryfylke var det så godt som uhøyrt. Og tenk Gabbi som alle i bygda kjende omtrent som ein sambygding etter mange og lange sommerferiar på hytta til familien Holst. Faktum var at Gabbi og mannen skilde seg i 1939 etter 12 års ekteskap.

Kanskje var det like godt at det blei ein viss distanse mellom bydamå og dei fleste i bygda. For den engasjerte Gabbi kasta seg inn i motstandsarbeidet frå fyrste dag.

Men for all del, ho var ikkje isolert. Ho var med både her og der. Den musikalske dama blei brukt som organist i Fister-kyrkja!

Fister kyrkje. Her var Gabbi Sømme organist. Ei tid laga ho illegale aviser i klokketårnet.

Då tyskarane kom 9. april 1940, var Gabbi Sømme på veg til Bergen. "Som en stormfugl var hun plutselig på Voss og bokstavelig talt midt i bomberegnet fra tyskerne. Hun hjalp til med evakueringen fra en gamleheim. Og dermed var Gabbis plass i okkupasjonens Norge gitt", står det i nekrologen i avisa "1. mai" den 1. mars 1952.

Johan Hans Laab og Reimund Huber var to unge menn som fekk hjelp av Gabbi Sømme. Desse mennene var kommunistar frå Østerrrike som hadde flykta då Nazi-Tyskland overtok fedrelandet deira. Dei kom til Norge og busette seg i Stavanger i 1938. Medan andre politiske flykningar hadde komme seg ut av Norge i tide, blei dei to mennene verande heilt til tyskarane kom.

Etter krigsutbrotet søkte dei to fyrst tilflukt i Strand. Seinare kom dei til Peder Vodalen på Randøy i Hjelmeland der dei heldt seg dei fyrste ti vekene av krigen. Så kom det melding frå Stavanger om at dei måtte gå i dekning. Gabbi Sømme var med på å hjelpa dei med gøymestader både i Barnevik og på husmannsplassen Halsen på Fister.

Ei tid seinare blei dei frakta med motorbåt til Tysse heilt innerst i Erfjord. Der sørga Jonas Tysse for gøymestad for dei fram til tyskarane begynte å leita etter dei der. Motstandsfolk frå Stavanger hjelpte dei då med kontaktar slik at dei kom seg vidare. I 1942 greidde dei å komma seg over grensa til Sverige.

I 1942 kom det ein ny mann til Fister. Rasmus Jonassen var navnet hans. Han laga illegale aviser og då jorda begynte å brenna under føtene hans i Stavanger, søkte han hjelp hjå Gabbi Sømme på Fister. Fru Sømme hadde duplikator, skrivemaskin, stensilar, papir og anna utstyr. Jonassen installerte seg i ein motorbåt i Barnevik. Der laga han dei fyrste nummera av "Ukens Nytt" som kom ut i over to år. Heilt fram til hausten 1944.

Gabbi Sømme var sentral i arbeidet med å distribuera avisa. Ho fekk hjelp av distriktslege Gjemdal på Hjelmeland og styrmennene Jone Helgøy og Nils Staurland.

Ein periode var "avistrykkeriet" for "Ukens Nytt" plassert i kyrkjetårnet på Fister.

(Kjelder: Njål Tjeltveits bok "Krigsåra i Ryfylke og diverse avisartiklar)

Gabbi Sømme - Bydamå som blei krigshelt i Ryfylke

Gabbi Sømme var eit engasjert menneske. Både før, under og etter krigen.

Gabbi Sømme sette spor etter seg under krigen. Ho var stadig på farten i Stavanger-området og i Ryfylke frå den tyske invasjonen i aprildagane i 1940 til ho blei henta av Shetlands-Larsen med MTB i 1944 og frakta over Nordsjøen til Shetland.

Navnet hennar går igjen i Njål Tjeltveits bok «Krigsåra i Ryfylke». Ho hadde base på Fister, men farta mykje rundt i fjordane. Ho hjelpte mange flyktningar med å komma seg ut av landet. Ho skaffa også viktige opplysningar om tyske installasjonar i distriktet vårt.

Koss kunne ho bli krigshelt i Ryfylke? Jo, det hadde seg slik at faren, grosserar Holst, og hans familie som fleire andre veletablerte familiar frå Stavanger, hadde blitt "landliggarar" på Fister. Dei skaffa seg hytta her og budde der i lange sommarferiar. Holstberg blei denne eigedommen kalla.

Gabrielle Kielland Holst blei fødd 2. november 1899 og døypt i Stavanger Domkyrkje sommaren 1900. Barndomsheimen hadde adressa Prinsens gate 28. Beste Egenes med andre ord.

Faren var grosserar Jacob Christian Middelthon Holst. Mora var Elisa Margrethe Kielland. Ho var kusina til diktaren Alexander Kielland.

Gabbi og Axel Sømme var gift frå 1927 til 1939. Bildet henta frå Aftenbladet 23-10-20

Koss blei Gabrielle Kielland Holst til Gabbi Sømme? Gabbi var kjælenavnet. Etternavnet skifta ho i 1927. Då blei ho gift med med Axel Zetlitz Sømme. Ikkje uventa blei jenta frå ein fin Stavanger-familie gift med ein mann med omtrent same "fine" bakgrunn. Dei fekk dottera Lise.

Gabbi var musikalsk og som barn lærte ho å spela fiolin. Som vaksen blei ho med i Stavanger byorkester. Ho blei også med i styret for orkesteret og navnet hennar dukkar opp i ein del avisartiklar om musikklivet i byen.

Gabbi Sømme var engasjert i det lokale
musikklivet. Aftenbladet 30-11-37.

Axel Sømme studerte i Oslo og tok doktorgrad i filosofi. Han var eit engasjert medlem i Studentersamfunnet og blei med i den indre sirkelen i den radikale studentbevegelsen Mot Dag. Ei tid var han redaktør i Rjukan Arbeiderblad. Han var eit sentralt medlem i Arbeiderpartiet i 1930-åra. Seinare blei han professor i økonomisk geografi.

Saman med Gabbi drog han til Sveits der dei begge i fleire år var knytta til den nordiske folkehøgskulen i Geneve. Axel som lærar. Gabbi som "høyskolemor" som det står i Aftenbladet 7. juli 1934.

I 1930-åra blei Gabbi Sømme engasjert i flykning-arbeidet. Ho tok seg av flyktningar frå Spania og folk som måtte rømma frå Nazi-Tyskland. Fleire av dei kom til Norge.

Både Gabbi og Axel Sømme var kjende navn før krigen kom til Norge i 1940. Men samlivet mellom dei to engasjerte menneska tok slutt. Ekteskapet blei oppløyst i 1939.

Eg skal skriva fleire bloggar om Gabbi Sømme i tida som kjem.

(Som kilder for denne bloggen har eg brukt Njål Tjeltveits bok "Krigsåra i Ryfylke", Gunnar Skadbergs artikkel "Spion Gabbi Sømme" og diverse avis-artiklar.)

Kommentar på Facebook:

Jarle Skjørestad

Interessant å lesa, Jone. Ei av dei som Gabbi Sømme hjelpte til Norge var Charlotte Hirdman, fødd Schledt. Dottera historieprofessor Yvonne Hirdman nemner Gabbi Sømme i boka om mora - "Den röda grevinnan - en europeisk historie". Boka fekk den svenske Augustprisen i 2010.

Den dagen Helgaland blei fråflytta

Fjellgarden Helgaland blei fråflytta i oktober 1960.

Frå 1602 til oktober 1960 budde det folk på fjellgarden Helgaland i Hjelmeland. Men då flytta dei fire syskena Lars, Anna, Eldrid og Ånen frå den veglause garden. Dei hadde kjøpt seg hus på Breiland mellom Hjelmelandsvågen og Vormedalen.

Oddvar Lavold som på den tida var journalist i Dagbladet Rogaland, skreiv ein artikkel om den vemodige flyttedagen i årboka til Stavanger turistforening i 1960:

Vi vet ikke hvilke tanker disse fire hedersmenneskene hadde da de dro til bygds en kald oktobermorgen. De er for meget heiefolk til at de lar følelsene komme til syne. De var heller muntre der de pratet med de mange som hjalp dem over heia.

Men nede i bygda møtte de venner og kjente – og hos dem var det mangt et vått øye å se. Handfaste karer som hjalp til med transporten, lot heller ingenting komme fram i ansiktet av følelser, men etterpå fortalte de at det nok satt en klump i halsen.

Det var et underlig følge som dro til bygds. De to gamle er skrøpelige til fots etter å ha slitt på tunge bører daglig i et langt liv på en veglaus gard. Det måtte hest til for å få dem til bygds gjennom vanskelig terreng. Og det sier seg selv at disse to aldri vil se heimen igjen.

Tormod og Anna Helgaland med alle dei ti borna som vaks opp på garden. Framme frå venstre: Karina, Anna, Anna, Tormod og Eldrid. Bak frå venstre: Torkel, Lars, Taletta, Olaus, Kornelius, Olava og Ånen. (Bilde frå bygdeboka for Hjelmeland)

Oddvar Lavold skildrar i artikkelen alle dei tre fjellgardane Helgaland, Kløv og Ritland. Dei to andre blei fråflytta ganske raskt etter at folka på Helgaland var farne:

Helgaland ligger bak fjellet nedenfor Kløv. Veger går over åsen, og fra toppen ser en den store sletta ved elva nede i dalbotnen. Husene kryper sammen i bakken ovenfor sletta. Det ser ut som de forsøker å flykte fra en diger steinur under det steile fjellet rett ovenfor. Nedenfor sletta forsvinner elva ned den styggbratte lia til Trodla-Tysdal.

Den fjåge bonden på Helgaland, Ånen, tok også journalist Lavold på kornet. Alle som kjende han, kunne levande sjå og høyra det for seg då Ånen tok mot den framande journalisten. Ånen var 69 år då han flytta frå Helgaland. Lars var 84, Anna 83 og Eldrid var 66.

 Ånen ler godt der han tar mot oss på trappa. Det er noen dager før de skal flytte fra garden. Han ler fordi han synes det er så komisk at han har dyrket opp en mengde ny jord og stappet låven full av godt fôr til dyra – for så å reise fra det hele.

 - Hvis vi lengter, kan vi bare dra opp igjen og fortsette der vi slapp, smiler han uten på noe vis å gi uttrykk for det tragiske i situasjonen.

 Det er omlag 35 dekar dyrket mark på Helgaland nå. Ånen har dyrket meget, far hans før ham igjen.  To bolighus med torvtak ser velholdte ut, men de er små. Uthuset er heller ikke stort, men det er mer moderne, med bølgeblikktak og låvebru.

 Helgaland hadde i fjor 26 sauer, 4 kyr, 2 ungdyr og 10 lam som nå er spredde for alle vinder, solgt og hentet bort.

På veg til Helgaland for å kjøpa mjølk påskeafta i 1957. Bloggaren med
spannet og søskenbarnet Magne Clausen bak. 

57.

 

Grunnen til at Helgaland og folka som budde der, alltid har hatt ein stor plass i mitt hjerta er enkel. Far min fekk leiga grunn av Ånen Helgaland  til å byggja seg ei lita hytte ved Storsteinsvatnet. Me ferierte der mange somrar medan eg var gutunge. Då gjekk me til Helgaland kvart år. Ærendet var at me skulle kjøpa melk. Dessuten fekk me låna telefonen og spørja nytt heime på Laugaland som jo var verdens navle for meg. Der var det både postkontor, telefonstasjon og bussgarasje.

På Helgaland blei me trakterte etter alle kunstens reglar med pådekka bord i bestastova. Heimelaga brød, nysila mjølk, eigprodusert smør og pålegg.

- Einaste dei ikkje lagar sjølv på Helgaland, er kaffien, fortalde eg dei andre ungane då eg kom heim til Laugaland.

På ein veglaus fjellgard kunne ein ikkje kjøpa alt ein såg og dra det med seg heim. Alt måtte berast på ryggen eller fraktast med kløvhest frå Helgaland.

Det var andre tider.

I dag er det Torbjørn Helgaland, gardbrukar på Kro i Hjelmeland, som eig Helgaland. Bestefar hans, Torkel, var ein eldre bror av Ånen Helgaland.

(Dette var den fjerde og siste bloggen om Helgaland og dei fire syskena som budde der. Takk til dei som hjelpte meg med å fylla ut bildet mitt: Fredrik Koch, Torger Helgaland, Rolf Torjusen, Einar Helgaland og  Ingvar Bjørnhus. I tillegg har eg brukt bygdeboka for Hjelmeland og artikkelen som Oddvar Lavold skreiv i Stavanger turistforening si årbok frå 1960.)

I dag er det bilveg like fram til Helgaland.