torsdag 28. november 2024

Engelsk sperreballong, handsveiva telefon og batteri-radio på Helgaland

 


 

Ånen og Lars Helgaland med eit gammalt ølkrus i tre. Oppe i høgre hjørne skimtar ein telefonen som kom i 1946. (Foto: Oddvar Lavold)

Under krigen hekta det seg fast ein engelsk sperreballong i bjørkeskogen i Svartevasslia. Sperreballongane blei brukte av engelskmennene til vern mot tyske flyangrep. Denne ballongen førte vinden over Nordsjøen i retning av Vest-Norge, Ryfylke og fjellgarden Helgaland. Der hengde den seg fast i bjørkelia. Den blei ikkje verande der lenge.


- Folka på Helgaland gjorde som mannen i kråkevisa. Dei kjørte den heim på låvegolv og der vart sperreballongen som skulle verna mot flyåtak, lema sund og nytta til fredelege føremål, fortel Ingvar Bjørnhus frå Vormedalen.

- Det gummi-aktige ballongstoffet blei det laga regnklede av. Heile Helgalandsslekta fekk spesialsydde regnklede av ballongstoff.  Eg hugsar godt den spesielle gummilukta. Med ballongen følgde det også massevis av tauverk. Kor det blei av, er det ingen som veit i dag. Rester av sperreballongen blei liggjande på låven på Helgaland i årevis etter krigen, fortel Einar Helgaland frå Hjelmeland. Bestefar hans, Olaus, var frå Helgaland og var bror av dei ugifte syskena som blei buande igjen på garden mellom Kleivaland og Trodla-Tysdal.


Ånen Helgaland på veg til bygda med hesten.



- Ånen Helgaland gjekk forbi hjå oss på Kleivaland rett som det var, og jamt tok han opp dropsposen, «Kongen av Danmark», og gav meg ein bombom, fortel Ingvar Bjørnhus.

Ånen og dei andre syskena var snille, gjestfrie og vel orienterte om det meste som skjedde i verda.


Medan Ånen var  åpen,  praten og smilande, var eldstemann Lars meir stillferdig og smålåten. Men ingen må tru at Lars var nokon tosk. Han var interessert i kva som skjedde i verda og var pådrivar for at dei skulle skaffa seg radio på straumlause Helgaland. Løysinga var sjølvsagt batteri-radio. Dermed var det viktig at det alltid var eit godt og full-lada radio-batteri i huset.

Her kom bymannen Sverre Torjusen til å spela ei viktig rolle. Han ferierte tilfeldigvis på nabogarden Kløv påsken 1943. Då gjekk dei forbi Helgaland og oppdaga folgehuset til Lars som sto tomt. Han spurte om få leiga dette huset. Familien Torjusen frå byen blei tekne i mot med åpne armar på Helgaland.  Dei leigar stadig same huset. Nå er det sonen av Sverre Torjusen, Rolf, som er leigetakar.

Sverre Torjusen hadde arbeid i Televerket i Stavanger. Han hadde ofte med seg nytt radio-batteri då han kom til Helgaland.


- Men dei sløste ikkje med straumen. Vêrmeldinga var det viktigaste programmet. Dei følgde med på klokka og skrudde på radioen rett før meteorologen var på lufta, fortel Rolf Torjusen som har feriert på Helgaland i alle år sidan 1943.

Alle me som hugsar den gammaldagse vêrmeldinga der meteorologen ramsa opp «kysten Lindesnes – Åna Sira, Dalstrôka innanfor, Ryfylkeheiane», ser for seg koss folka på Helgaland sat andektig og høyrde etter. Dei gjorde seg sine røynsler med kva som egna best for dei av det som blei sagt.

- Lars var heilt klar på at vêrmeldinga for Jærens Rev passa aller best på Helgaland, seier Rolf Torjusen.

Men dei hadde ikkje berre radio. Telefon fekk dei i 1946.


Fjellgarden Helgaland blei fråflytta hausten 1960. Dei fire syskena budde i huset til venstre. Viss Ånen gifta seg og fekk familie, skulle jentene flytta i Jentehuset til høgre. Lars hadde sitt eige hus, men det fekk bymannen Sverre Torjusen leiga. (Foto: Oddvar Lavold)


Både radio og telefon var plassert i kammerset, rommet rett inn av kjøkkenet, der dei to brørne hadde kvar sin sofa til å kvila seg på. Der sto det ein liten vedaomn også. Her kunne Lars varma føtene sine på sure haust- og vinterdagar.

Dei på Helgaland delte telefonlinja med dei to andra fjellgardane Kløv og Ritland. På telefonsentralen hadde dei ulike ringesignal til dei forskjellige gardane. Nå telefonen ringde til dømes tre lange ring, visste abonnentane kven det var som fekk oppringning.

Telefon-abonnentane som hadde same linja, kunne ringja til kvarandre utan å gå vegen om telefonsentralen på Laugaland.

- På Helgaland kunne dei høyra på ringemåten kva som var på gang. Utan at dei tjuvlytta høyrde dei på ringjemåten at nå var det Anna på Ritland som ringde til Johanna på Kløv. Og som regel visste dei kva grunnen var til at det blei ringt frå Ritland til Kløv, fortel Rolf Torjusen.

Når Sverre Torjusen kom frå byen til Helgaland, var dei på Helgaland interesserte i å vita kven andre som hadde vore ute på reise den dagen. Torjusen tok rutebåt frå Stavanger til Hjelmeland og deretter bussen frå Hjelmelandsvågen til Vormedalen. På Helgaland var dei interesserte i å vita kven andre som hadde vore med på bussen.

- Du veit det at far kjente ikkje dei andre folka i bussen. Men før han gjekk av fekk han vita navna på dei andre passasjerane av bussjåføren. Dermed kunne han orientera dei på Helgaland om navna på dei andre. Som regel hadde dei der opp alltid ei forklaring på kvifor dei andre hadde vore ute på reis, fortel Rolf Torjussen. (Sjåføren var min far, Johan Laugaland)

Sjølv om dei var mykje saman, dei fire syskena Lars, Anna, Ånen og Eldrid, og var vener og vel forlikte, hadde dei ulike oppfatningar om både det eine og andre. Gardsdrifta, til dømes.

Ånen brukte slåmaskin, men Lars slo med ljå. Dei to brørne på fjellgarden Helgaland  hadde kvar sitt bruk. Den eldste Lars, hadde ein mindre part, medan den 15 år yngre Ånen hadde hovedbruket.

Om det var den yngre broren som var yngre og meir innstilt på å modernisera drifta, er ikkje godt å seia i dag, Men han slo sitt gras med maskin og kjørte høyet inn på låven med hesten.

Lars slo med ljå og bar turrhøyet inn i løa si på ryggen. Han dreiv slik dei hadde gjort på Helgaland i generasjonar. Ved å bruka ljå fekk Lars meir av graset med seg når han slo. Dermed blei det meir fôr til sauene. Slåmaskinen kunne aldri vera så finstilt at alt kom med på enga. Slik forklarte han det.

Den stillferdige Lars hadde også ei anna side. Han hadde vore sprek som ei fjellgeit i sine yngre dagar. Då far min bygde hytta ved Storsteinsvatnet, på grunn leigd av Helgaland i 1945, stilte alle mannfolka frå fjellgardane Helgaland, Kløv og Ritland på dugnad for å laga eit torvtak etter all kunstens reglar på den nye hytta.

Då arbeidet var gjort, tok dei beina på nakken og la ut over hei og hammar heim igjen til gardane sine. Utan at noko blei sagt, utvikla dette seg til kappgåing av råaste sort. Etter ei stund, vinka Lars, som var den eldste i flokken. -Berre gå, eg greier meg sjøl, var melding han gav.

Dei andre friskusane dreiv på ned ei stupbratt li der vegen går i ein lang sving på tvers av lia for at det skal vera framkommande for folk og fe. Då dei andre karane kom ned lia,  låg Lars med eit langt strå i munnviken og flirte. Då hadde han gått rett ned brattaste skrentane. Der hadde han kappsprunge med geitene i sin ungdom.

Lars var fødd i 1876. I sin ungdom var han ute i verda og tjente som dreng. Ei tid arbeidde han på garden Sande på Hjelmeland. Men det meste av sitt vaksne liv budde han på Helgaland, fram til garden blei fråflytta i oktober 1960. Då var ikkje Lars så god til å gå. Han måtte sitja på hesteryggen frå Helgaland til dei kom fram til bilvegen nede på Kleivaland i Vormedalen.

Lars døydde i 1961, 85 år gammal. Han er gravlagd på kyrkjegarden i Vormedalen.

Ingen kommentarer:

Legg inn en kommentar