Samel Heiå - sauagjetar og bygdeoriginal med glimt i auga!

 

Samel Heiå på sine gamle dagar. Foto: Magne Meltveit,
Digitalt Museum.

- Der budde Samel Heiå, seier Arne Kleppa og peikar med staven sin.

Han står med støvlane trygt planta i Fister og held seg i gjerdet og ser over til den nedlagte garden heiå som ligg i Hjelmeland. Gjerdet bak ryggen hans markerer grensa mot Årdal.

Vegvisar, Arne Kleppa, peikar mot husmurane på Heiå. Han står i gamle Fister
kommune. Bak ryggen hans låg gamle Årdal. Heiå tilhøyrer Mjølhus og 
Hjelmeland.

Grenser? Ka er dette for någe tull midt oppi Mjølhushagane i Hjelmeland?

Jo, dette var kommunegrensene mellom dei gamle ærverdige kommunane Hjelmeland, Fister og Årdal fram til 1965. Her går vel nå kanskje grensa mellom dei tre kyrkjesokna med same navn. Det har eg ikkje sjekka.

Husa på Heiå på 1950-talet. Foto: Magne Meltveit, Digitalt Museum.

Akkurat her i grenselandet budde Samel Heiå som han blei kalla til dagleg. På gravsteinen på kyrkjegarden på Hjelmeland står det Samuel Heien, men navnet Samuel Mjølhus blei også brukt i diverse skriftlege kjelder.

I dag er det berrre me gamlingar som hugsar mannen. Men sjølv om husa på garden hans har ramla saman, berre murane står igjen, og innmarka blir brukt til sauabeite, er det mange minne å leita fram om Samel Heiå.

Forfallet sette fort inn på Heiå. Eit bilde frå slutten av 1950-talet. Gutten på bildet
er Atle Røe, son av fotograf Knut Røe som var distriktslege i Hjelmeland.

22. mai 1887 blei Samel eller Samuel fødd heima på Heiå som var husmannsplass under Mjølhus. Det var fyrst i 1948 dette blei sjølstendig bruk. Det var Samel som sørgde for det.

I den forlengst utselde boka "Det sviv ikkje lenger" om nedlagde gardsbruk i Hjelmeland med Arne Kleppa som ein av forfattarane, står det om Heiå og Samel. Her blir det fortalt om den storstilte 50-årsdagen som han feira på Askvik ungdomshus 22. juni 1937. Folk kom og gjekk frå tidleg kveld til seine natta, ja fuglane hadde til og med vakna og song før festen var slutt. Jubilanten heldt visstnok fleire talar etterkvart som folk kom og gjekk.

Frå Samel si ungdomstid. Han sit heilt til venstre.

- Tenk 50 år og ikkje gifte, sa han plutseleg med høg og inderleg røyst – deretter ein merkbar pause før han retta handa ut over forsamlinga og heldt fram:

- Men det er ikkje dokke damer som er her i kveld, si skuld.

For det var eit sårt punkt i Samel sitt liv. Jenta i hans, gjekk til ein annan. Han var visstnok ikkje god nok for familien hennar. Ho var gravid og fekk ein son som faren, Samel, aldri fekk kontakt med. Dermed blei han ungkar og spelemann heila sitt liv.

Denne kaffikanna tilhøyrde Samel Heiå.

Ikkje rart at det var mange som ville vera med på å feira 50-åringen. Han var ein kjent og omtykt mann i sine bygder. For han blei brukt som bygdeslaktar, dyrlege-amatør og kjømeister (toastmaster) i både bryllaup og begravelsar. Han hadde glimt i auga og gode talegåver.

At Samel feira sine 50 år på ungdomshuset i Askvik, var eit naturleg val. Der var han ein hyppig gjest og der følte han seg heime. "Samels kvile" var eit av dei mange navna som blei sett på ungdomshuset.

Askvik ungdomshus. Foto: Andreas Ropeid,
Norsk Folkemuseum.

Fem år seinare mista han mora. Dette var eit stort tap for han. Det gjekk ut over både matstell og personleg hygiene. Men gode naboar hjelpte han slik at han kunne bu heima omtrent til sin siste dag.

Me som hugsar Samel Heiå i dag, var ungar då denne mannen levde. Då var han nok berre ein skugge av den karen han hadde vore i sine beste år. Ikkje rart at mange av hans jamaldringar både kjende han, likte han og hadde respekt for den allsidige Samel Heiå.

Lommeuret, ein av få eigendeler som er igjen etter Samel Heiå.

I september 1951 hadde Rogalands Avis eit større intervju med Samel Heiå med overskrifta "Han gjette sauer i 50 år".

"Samel er en storfallen kar, med grått i tinningene, med åpen skjorte i halsen, med gummisko og smalestokk og skyggelue. Han har et kvasst auga og kvass replikk og han gir en viss mann med fett på om han vil det", står det i avisa.

Samel Heiå og John Hausken var saman i
militæret. Bildet tilhøyrer Trond Laugaland.

Han begynte som sauagjeter den sommaren han var 14 år og gjekk og les for presten. Sidan var han i heiane kvar einaste sommar, i Bykleheiane, Helgalandsheiane, Lyseheiane og i Setesdalen. Det var mange flotte dagar, men mange harde også. Det tok på å liggja ute i uver og gå svolten frå to om nåttå til tolv neste nått. Tarmane song ligtonar, fortalde Samel.

50 til 70 øre var daglønna for ein sauagjetar då Samel var 14 år. Det hende dei fekk ei krone, men det var sjeldan. I dag må du betala 20 te 30 kroner dagen for ein gjetar, sa Samel i 1951.

Nokre veker seinare skulle han til heis og henta sauene sine. Han hadde ingen planar om å leggja vandringsstaven ned. Så lenge føtene bar han, skulle han ha sauer.

Slutten på intervjuet: "Samel er en grei kar, gild å prate med, full av leven og lun humor med rette blinket i aua. Derfor vil han også tilgi dette her.

Samel Heiå på sine eldre dagar. Bildet tilhøyrer Aslaug
Byrkja Hausken.

Også når jeg skriver at jeg aldri har hørt noe menneske som kan gjøy vekk uvedkommende sauer, slik som han.

Under intervjuet står signaturen Lasse. Det er journalist Lasse Øye som seinare var mange år i Aftenbladet. Hans fulle navn var Lars Torleiv Øye.

Då Samel var 70 i mai 1957, sto det ein kort omtale i Aftenbladet. Der står det om heiamannen og bygdeslaktaren, men i tillegg blir det nevnt at han var mykje brukt som taktekkjar. Han kunne laga tak med store heller både på løer og bustadhus.

70-årsjubilanten hadde sviktande helsa og budde då på gamleheimen på Hjelmeland. Han døydde berre ein månad seinare.

To år gamle Aslaug Byrkja var favorittjenta til Samel
Heiå. Bildet tilhøyrer Siri Borgen. 

Aslaug Byrkja Hausken var ikkje meir enn fem år då Samel Heiå døydde i 1957, men ho hugsar han likevel.

- Eg var favorittjenta hans, sa han til foreldra mine, Anna og Rasin Byrkja. Når han kom til oss, sprang eg mot han. Seinare sat eg i fanget hans. Mor fekk beskjed om at eg ikkje måtte gå med raude sokkar. Han likte ikkje den fargen. fortel Aslaug. Samel var god venn med foreldra hennar og var ein hyppig gjest der på sine gamle dagar.

Arne Kleppa ved murane etter løa på Heiå. Det flotte tuntreet
i bakgrunnen.

Husa på Heiå var truleg ikkje særleg godt i stand i Samel sine siste år. I dag er det berre ein del av steinmurane som er igjen og det svære tuntreet. Ei flott fåra som står som eit minne om den mangfoldige Samel Heiå som alle kjente i bygdene derinne i gamle dar. Uansett kaffor ein av dei tre kommunane dei høyrde hima i. 

Gravsteinen til Samel Heiå på kyrkjegarden på Hjelmeland. Bildet tilhøyrer
Aslaug Byrkja Hausken.

Kjekt når det kjem respons frå folk som har lese bloggen min:

Samel Heiå var innom på fjellgarden Ritland rett som det var. Lilly Anne Håversen, dotter av Berit Ritland Kvame, har sendt dette bildet av Samel på Ritland. Staven hans var det Tor Ritland som har laga. 

Samel Heiå på Ritland.




Randi Helen Ritland, dotter av Ragnar Ritland, har sendt bilde av hytteboka på Raukleiv.

Frå hytteboka på Raukleiv.

Ein annan gong holdt han på å fryse ihjel i heia på tur med far min Ragnar Ritland. Kom til Raudkleiv fra Høyversknuten på løysing, var da heilt gjennomblaut, far fekk hjulpe han så det enda godt. Far har veldig gode minner om han.