«Stavanger 1» - vakraste båden, tøffaste kapteinen

«Stavanger 1» - vakraste skipet som har seilt med tre raude ringar i skorsteinen, er det blitt sagt. (Foto: Stavanger Museum)

«Stavanger 1» var båden, Petter Lange var kapteinen. Heila Stavanger var enige om det. Folk kunne gå på kaien fleire kveldar i veka og sjå når nattruteskipet «Stavanger 1» skulle gå. Vakrare båd var ikkje å sjå på kysten. Og den ranke kaptein Lange på bruvingen. Stautaste mannen i heila Stavanger. Fetteren til diktaren Kielland var han også.

Som Stavangerske sin mann hadde han vore på plass på verftet i Trondheim og sett etter byggjearbeidet. Med sin eigen hammar hadde han sjekka kvar nagle i skroget på «Stavanger 1». 

Ikkje rart at folk fortalte historier om båden og maen. Eg skal ikkje påstå at noko som helst er oppdikta, men det slår meg at forteljarane ikkje akkurat har slått av for kjende då dei fortalde om båden og kapteinen.

Etter at Bergensbanen var åpna i 1909, blei dette i mange år raskaste og sikraste reisemåten mellom Stavanger og Oslo. Nattruta til Bergen og Oslo-toget vidare til hovedstaden. 

I 36 år var navnet på dette skipet «Stavanger 1» og i like mange år gjekk skipet tre rundturar i veka i nattruta utan eit uhell og frakta minst ein million passasjerar. Men i 1950 var det slutt. Då mista skipet navnet sitt og blei erstatta av den nye og moderne «Stavanger». «Stavanger 1» skifta navn til «Kong Sverre» og blei nå reservebåt snart her og snart der. Men i periodar gjekk båten ein tur i veka i nattruta.

«Stavanger 1» var så vakker sommaren 1914 då den kom nybygd sørover langs kysten frå Trondhjems Mek. Verksted at folk blei heilt rivne med av synet. Maken til linjer hadde ein aldri sett før. Det blei påstått at direktør Torgersen i Fylkesbaatane i Sogn og Fjordane blei så begeistra at han straks slo fast: "Ein slik båt vil me også ha". Dermed blei selskapet sin «Nordfjord 1» bygd ved same verft. Litt mindre, men like vakker, blei det sagt.

Denne vakre historia stemmer ikkje, viste det seg. «Nordfjord 1» blei bygd i Helsingør i Danmark. Arbeidet starta i 1913 og båten blei levert i 1915. Men det er i allfall rett at begge hadde eit ett-tal i navnet.

Grunnen til ett-talet? «Stavanger»-navnet var opptatt. Eigaren ville ikkje gi det frå seg. Stavangerske omgjekk probemet ved å kalla båten for «Stavanger 1». Heilt genialt, meinte alle i Stavanger etterpå.

Kaptein Petter Lange var ein liten kar, men langt sprekare enn han såg ut til. Han var ein vaksen mann i 60-åra då han gjekk på hendene opp og ned salongtrappa på «Stavanger 1» blir det fortalt.

Reinhald om bord var også svært viktig for kaptein Lange. Han understreka at det skulle vera reint på innsiå av båten der passasjerane skulle vera. Udsiå kunne ein gå laust på når det passa. Då han gjorde sin siste tur, foretok han ein alvorleg inspeksjon, kraup oppunder taket og saumfor dette med eit reint lommetørkle. Han var heilt rørt då han etterpå kunne visa fram eit reint lommetørkle og sa: Tenk ikkje ett støvgrann itte adle desse årå!

Kaptein Edvard Svanes som i si tid hadde seilt som styrmann på «Stavanger 1» i mange år saman med kaptein Lange, skildra han som ein framragande dyktig mann som alle beundra. Han var streng, men rettferdig. Aldri redd for å våga trøya.

Ein gong kom det ein kjend og mektig skipsredar om bord i Haugesund. Båten var heilt fyllt opp til siste plass. Redaren ville ha lugar likevel. Det enda med at kapteinen blei kontakta. Svaret blei kontant: Eg kan ikkje skaffa deg lugar sjølv om du kjøpte heile skipet! Ein mektig haugesundar blei sett på plass. Slike historier likte ein godt i Stavanger.

Det blir også fortalt at den erfarne kapteinen kom med dette rådet til ein ung, ambisiøs styrmann:Viss du vil bli populær og komma deg fram her i verda, skal du behandla eldre damer pent. Då blir du omtalt i humanitære foreningar i Stavanger og ordet om den kjekke mannen blir spreidd vidare.

- Nattruten går klokken ni enten Gud vil, eller ei, frue, skal Petter Lange ha svart ein gong.

«Kong Sverre» sto godt på
Lauplandsholmen i 1960.

Bråkmakarar fekk resolutt behandling om bord. Då var kaptein Lange snar i snuen. På veg nordover var det enkelt å få sett slike folk i land i Haugsund. Verre var det på sør. På Leirvik på Stord var det ikkje politi. Dermed kunne ein ikkje kvitta seg vanskelege passasjerar der.

Den legendariske kapteinen gjekk i land i 1932 og blei pensjonist. Han døde i 1956, 89 år gammal.

Skipet hans heldt det gåande 30 år lenger. Heilt til desember 1962 . Men då blei det gamle nattruteskipet seldt til Brødrene Anda for opphogging.

Etter at «Stavanger 1» hadde seilt utan uhell i alle år, skjedde det eit forsmedeleg uhell i 1960.  Då var rett nok navnet endra til «Kong Sverre». Sjølv om det var installert radar om bord i løpet av 1950-åra, gjekk båten på land ved Lauplandsholmen rett før Boknasundet natt til 26. januar 1960. Med 70 passasjerar om bord var «Kong Sverre» på veg nordover i nattruta. Den kjørte seg så fast at den blei ståande i fleire dagar før den blei brakt flott, som det heiter på gammaldags fagspråk.

Det er lenge sidan både kapteinen og skipet hans var ute av soga, men me er stadig mange som hugsar båten og har høyrt om den legendariske kapteinen.

«Sandnæs» og «Stavanger 1» var navna i glanstida for dei to nattruteskipa. Her fotografert i Sandnes av Johannes Østvold
som «Soma» og «Kong Sverre».