Skatte-flyktning frå Hjelmeland til Kvitsøy

Notbasen Mikal Viga med sonen Endre ved årane. Bildet er frå ein artikkel i Sydvesten.

 

Mikal Viga frå Hjelmeland (1874 - 1942) var ein av dei fyrste norske skatteflyktningane. Notbasen som var berømt som storfiskar langs heile kysten frå Møre til Halden, tok i 1928 med seg familien frå Hjelmeland til Kvitsøy.

Årsaka: I Hjelmeland var skatteprosenten 16, på Kvitsøy betalte folk seks prosent skatt.

Frå Bergens Tidende.

Det er mykje å finna i dei gamle avisene om storfiskaren Mikal Viga. Eit kjent navn. Etterkvart blir det dualigt mykje, far og son med same navn. For ikkje nok med at du hadde "gamle Mikal" som dei sa i Hjelmeland. Nå kom også "litle Mikal" eller Mikal Viga junior (1896-1968) som det står i avisene. Utover på 1920-talet blei junior like mykje omtale som faren. Han etablerte seg med eige notbruk. To høgrøysta storfiskarar passa ikkje i same båt.

I dag ville ei slik "skatteflukt" til Kvitsøy fått mykje omtale, kan du skjøna. Men ikkje for 100 år sidan tydelegvis.

Huset som Mikal Viga kjøpte på Kvitsøy. Bilde frå
Norges bebyggelse.

Mikal Viga hadde med seg kona Ingeborg, dottera Bertine og barnebarnet, seks år gamle Margrethe, til Kvitsøy. Margrethe gjekk ei tid på skulen på øya.

Viga-familien busette seg i Ydstebøhavn. Mikal Viga kjøpte enkefru Gjemres villa, står det i avisa Stavangeren i 1929. Eit par år seinare var villaen seldt vidare til Otto Ydstebø. - Kapt. Gjemres tidligere våningshus på Kvitsøy er av Mikal Viga solgt videre til Otto Ydstebø for 7500 kroner, sto det i Stavangeren.

Tida som skatteflyktning blei kort. Arne Kleppa skriv i ein stor og interessant artikkel i Rogaland historielag sitt hefte Sydvesten om Mikal Viga at i 1930 var han tilbake som skattebetalar i Hjelmeland igjen.

Det var visst ikkje så lett å bli skatta-flyktning. I 1931 fekk Mikal Viga krav om skatt både frå Hjelmeland og Kvitsøy: Mikal Viga d.e. er for inneværende år ilignet skatt både i Kvitingsøy og i Hjelmeland. Det blev av herredstyret enstemmig besluttet å fastholde Vigas skatteplikt til Hjelmeland og ordføreren fikk i opdrag å underette Kvitingsøy herom, sto det i Stavangeren.

Gamle Mikal Viga var ein mangfoldig mann: "Det er fortalt at han ikkje ville ha banning om bord. Som botemiddel mot dette sette han ut ein blikkboks der det skulle betalast 10 øre om det likevel kom ut forbodne ord og vendingar. Mikal var visstnok sjølv ikkje ein sjeldan bidragsytar i kassen", står det i Arne Kleppa sin artikkel i Sydvesten.

Mikal O. Viga er oldebarn av "Gamle Mikal" og barnebarn
av "Litle Mikal". Han er som forfedrane ein bromlebass
med smilet på lur. 

Mange av Viga-karane har vore bromlebassar med eit smil på lur gjennom fleire generasjonar. Du har ofte høyrt lyden lenge før du såg mannen.

Mikal O. Viga, oldebarn av "gamle Mikal" og barnebarn av "litle Mikal". Dei fleste kjenner han for den prisbelønte røykelaksen med merket "King Mikal". Han har alle kjennemerke på ein ekta Viga-kar. Han har heller ikkje alltid vore ein like glad skattebetalar. Han likte ikkje at Hjelmeland i si tid innførte eigedomsskatt. På den tida var han medeigar i rederi med opptil sju servicebåtar som blei brukte i oppdrettsnæringa. I samband med overleveringa var han ganske klar på at den nye båten ikkje skulle registrerast i Hjelmeland. - Nei, det står mellom Bahamas og Tysvær, sa Mikal O. Viga.

Frå Hjelmeland til Tasta for 39 kroner!

 

Heile reisa mi i grønt. Frå Hjelmeland til Tasta. Bytta buss
på Solbakk og i byen. 

Som pensjonist reiste eg frå Hjelmelandsvågen til Tasta for 39 kroner for eit par dagar sidan. Eg vågar ikkje å tenkja på kva denne turen ville kosta med eigen bil når bensinprisen er 25 kroner og det ville gått opptil 158 kroner i bompenger. I tillegg ville eg slete på bildekka og sluppe all slags gassar ut i lofta og forurensa miljøet. Hundrevis av kroner ville gått med.

Er det løye eg går rundt og trur at eg er nesten-millionær?

Sjøl om eg er ein ytterst beskjeden mann, greier eg ikkje la vera å skrøyda over kor billig eg kjem meg frå Hjelmeland til byn på ærleg vis. Mange eg treffer, blir interessert og vil ha hjelp av meg til å få nødvendige appar og greier på plass slik at dei og kan reisa billeg.

- Avgang nå, står det på bussen som stå på Solbakk.

Aldri har eg vore interessert i å læra om nye tekniske dibbeduttar og den slags. Då eg jobba i Aftenbla i gamle dagar, fekk me tilbod om å ta noko dei kalla "datalappen". Eg følte meg pressa til å vera med på dette og strauk med glans. Likevel måtte eg læra meg om appar og greier berre for å hengja med frå dag til dag i jobben. Ei tid dreiv eg også med youtube-snuttar og bloggar.

Dermed fekk eg det til å kjøpa billettar på Kolumbus-appen med telefonen og eg lasta ned ein Kolumbus-app som dei kalla "Sann tid". Spennande app. Der er det eit kart som viser kor alle bussar og hurtigbåtar i Rogaland er akkurat nå.

Det var på akkurat denne appen dei ordna det slik at du kunne kjøpa ein billett der du berre betalar for den strekninga du reiser. Rasande billeg. Tur-retur Tasta – Bryne med buss og tog for 80 kroner.

Diverre er ikkje eg nokon læremeister i andre sine smart-telefornar og installering av appar. Eg må stort sett gi opp. Det er betre å få hjelp av barn og barnebarn til slikt.

Men nå kjem eg omsider til poenget: Her bør Kolumbus og andre som meiner dei har ansvaret for å gjera alle gamlingane i stand til å bruka appar både til det eina og det andre. Dei må lokka gamlingane til å kursa seg inn i appa-verda. Tenk så spennande å få billig bussbillett og betala dei på Vipps.

Nå er eg rett nok litt meir buss-interessert enn gjennomsnittet. Far min kjørte buss, brørne mine og ein haug med søskenbarn også. Og kånå mi har vore buss-sjåfør og ein av sønnene våre. På bussen treffer eg kjenningar rett som det er, og kan drøsa om gamle dar og andre ting. Det hender eg kjenner sjåføren også. Men dei minkar det på nå. Kjenningane mine blir pensjonistar, dei også.

Slik ser det ut inni bussen til Hjelmeland.

For meg er det også spennande å sjå på skjermen med navna på holdeplassene og ikkje minst koss høgtalarstemmen i bussen uttalar dei. Tenk det er ein holdeplass på Tau som heiter Giljebakken. Grunnen til det navnet? Dokter Gilje bygde hus midt i denne bakken og sin legepraksis der. Og så har eg funne ein stygg inkonsekvens i navna i Årdal. Det må vera feil å kalla ein plass for SoppAland og ein annan for RiskEdal. Skikkelige innfødde seier Soppaland og Riskadal, meiner eg. Men dei fleste familienavna har nok E trur eg.

Eg vasa meg langt vekk frå mitt tema nå. Det var billege bussbilettar. For eg lurer på ein ting til: Kaffor betalte eg 39 kroner frå Hjelmeland til Tasta, men 40 kroner tilbake? Kan det ha vore fordi det var ein liten buss frå Hjelmeland, men ein stor frå Solbakk til Hjelmeland?

Då «Sleipner» kom til Stord

 

"Sleipner" kjem til Leirvik for fyrste gong. Foto frå Aftenbladet.

Sju år gjekk hydrofoilbåtane mellom Stavanger, Haugesund og Bergen. Til stor irritasjon for mange på Stord som berre såg desse flygebåtane sveva forbi ute i fjorden. Nattrute-selskapa Stavangerske og Sandnes Damp hadde ikkje lov til å gå innom Leirvik på Stord.

Frå fredag 5. april 1968 begynte «Vingtor» og «Sleipner» å gå innom Leirvik. Men det gjekk ikkje an å reisa frå Stord til Bergen med desse båtane. Tilbodet gjaldt berre for reisande mellom Stord og stoppestadene i Haugesund og Stavanger.

Fyrstesida på Haugesunds Dagblad 4.april 1968.

For på denne tida ville ikkje nattruteselskapa, som dei blei kalla i Sunnhordland, ha med seg Hardanger Sunnhordlandske Damskipsselskap på å driva hydrofoilruta mellom Stavanger og Bergen. HSD frykta at hydrofoilane ville ta for mange passasjerar frå dei andre rutebåtane på denne strekninga.

Men dei reisande i Sunnhordland fekk eit plaster på såret då hydrofoilbåten «Teisten» blei sett i drift på ettersommaren 1961. Hydrofoilbåten gjekk frå Bergen til Skånevik med mellomstadene Leirvik, Tittelsnes og Ølen.

Hydrofoilbåten "Teisten" kom i 1961.Teikningen er frå HSD
 si jubileumsbok frå 1980.

Fyrst i 1968 fekk Sunnhordland sin andre hydrofoilbåt: «Tjelden».

Det var ei viktig sak for avisene at Leirvik nå kom med i denne hydrofoilruta. Mandag 1. april 1968 kom hydrofoilbåten «Sleipner» for fyrste gong innom Leirvik. Der blei maritim inspektør i Stavangerske, Johs. Hidle, sett i land. Han skulle sjå på tilhøva på Leirvik saman med sjefane på kaien og ekspeditøren på staden.

Hydrofoilane sørfrå kunne ikkje bruka HSD-hydrofoilane sin kai. Der var det ikkje djupt nok. Det måtte lagast ein eigen plass for dei nye båtane. Før denne var ferdig, skulle dei bruka ein landgang som var der frå før.

"Flaggruten" mellom Stavanger og Bergen med alle mellomstader kom fyrst i gang i 1974. Dette tilbodet var eit samarbeisprosjekt mellom Stavangerske, Sandnes Damp og HSD.

Hei! Hydrofoilen pipta igjen i Haugesund!

Vår i lufta. Hydrofoilen pipta i går, meldte Haugesunds Dagblad 2. april 1962.

 

- Nå pipta hydrofoilen igjen, kunne Haugesunds Dagblad melda på fyrstesida mandag 2. april 1962. Svære greier på den tida at den tredje sommarsesongen med hydrofoil-båtar i fart mellom Stavanger – Haugesund og Bergen nå var i gang.

Haugesunderane nikka gjennkjennande til den særprega fløytelyden frå «Vingtor» og «Sleipner». Og dei to hydrofoilane sette opp farten og ulte gjennom Karmsundet utan å ta seg nær av at dei blei helsa velkommen av ein ulande snøstorm.

Avisa hadde bilde av den nye hydrofoil-utstikkaren på Indre Kai. Den blei tatt i bruk dagen før.

Aftenbladet 2. april 1962. "Ekspressen" fyrst i fjorden.

Dei slo på stortromma i Stavanger også. Her frå Aftenbladet: "Lørdag kunne folk langs Gannsfjorden se noe som ikke er sett før her i landet: Tre nypussede hydrofoilbåter i vakker formasjon og 35 knops fart innover i Gannsfjorden mens et helikopter krysset over båtene i vårsolen. Det var virkelig imponerende å se. Båtene manøvrerte med en presisjon som det skulle være et godt innøvd program de gikk gjennom. Det var det ikke, men de tre som sto til rors var tydeligvis karer som kunne sine saker."

Rogalands Avis meldte at helikopteret var hyra inn av nattruteselskapa (Stavangerske og Sandnes Damp) for å filma båtane i full fart. På Lurahammaren sto ein representant frå Filmavisen, Olaf A. Ellingsen og Nor-Hansen pluss fotografar frå Stavanger-avisene. Alle brukte mye film, skreiv avisa.

"Sannsynligvis er det ingen andre ruteskipsselskaper som kan gi en slik oppvisning som Stavanger- og Sandnes-selskapet presenterte lørdag." Dette skreiv Rogalands Avis.

Dette var fyrste heile sesongen med tre hydrofoilbåtar i rutefart. «Vingtor» kom i 1960. «Sleipner» og «Ekspressen» kom sommaren 1961. «Ekspressen» kunne ikkje setjast i fart 1. april. I Saudafjorden var det fortsatt is. Det gjekk ennå eit par veker til fjorden var isfri og klar for hydrofoilen igjen. Dei måtte venta litt på piptinga frå hydrofoilen i Sauda i 1962.

John Christiansen – kvalfangar, hydrofoil-pioner og ferjeskipper

 

Kapein John Christiansen. også kjent som Kristian Kval, var ein av
hydrofoil-pionerane i Stavangerske.  Foto: Jonas Haarr Friestad.

Den eine prominensen etter den andre reiste med hydrofoilane mellom Bergen og Stavanger. Ein av dei fyrste var visestatsminister Anastan Mikojan frå Sovjetsamveldet i juni 1960.

Den flunkande nye «Vingtor» med sin marsjfart på 35 knop hadde då snudd opp ned på alt som heitte reisetider med båt mellom Stavanger og Bergen. Litt over tre timar frå by til by.

Komforten om bord var også storarta. Flotte flyseter, restaurant og tre stewardesser til å servera. Dette var den obligatoriske servicen om bord. Mikojan falt visstnok pladask for den eine stewardessa, fortalde kaptein John Christiansen til Aftenbladet 20 år seinare.

Dei to fyrste kapteinane på "Vingtor", Fred. Petterson, til venstre, og John 
Christiansen i flunkande, nye uniformer då hydrofoilen blei presentert i 
Stavanger i juni 1960. Foto frå bildebladet "NÅ"

Christiansen var ein av hydrofoil-pionerane i Stavangerske. Han og Fred. Petterson var dei fyrste kapteinane på «Vingtor». Då den neste hydrofoilen «Sleipner» kom, året etterpå, overtok Christiansen som kaptein der.

John Christiansen frå Feøy helsar på president Bourguiba
frå Tunis. Fyrstesida i Haugesund Dagblad i 1963.

Det fortel vel litt om kor stor stas det var med desse nye båtane og folka om bord, at Haugesunds Dagblad hadde bilde på fyrstesida i 1963 då presidenten i Tunis, Habib Bourguiba, var på Norgesbesøk og reiste med hydrofoilen. Bildeteksten fortel at presidenten takkar kaptein John Christiansen på «Sleipner» for turen. Kapteinen var frå Feøy, står det i avisa.

Aftenbladet var med kaptein Christiansen og «Sleipner» på ein tur til Haugesund i november 1962. Eg fann ein stor reportasje med tittelen "Til Haugesund på stylter" frå turen. Den sto i avisa 24.november. Forfattaren hadde signaturen "Stylo". Eg veit ikkje kven det var. Her er eit par-tre avsnitt frå reportasjen.

"Han var ruskut og leggja utpå, men kaptein Christiansen justerte flegmatisk med den ene hånd, rullet en røyk med den annen og flerret Boknafjorden i 32 mils fart så kjølvannstripen åpnet og lukket seg som en gigantisk glidelås etter foilene.

Kaptein John Christiansen og maskinsjef Odd Håvik gjer klar for "landing" i 
Haugesund. Foto frå artikkelen i Aftenbladet.

Bjørnsons ord om å kjøre langsomt ti vi kommer tidsnok frem, vinner lite gehør hos hydrofoilkapteiner. Så hadde Bjørnson også bare en gamp foran kjerren. Kaptein Christiansen på «Sleipner» har innpå 3000.

Ankomst Haugesund: Christiansen tråkler seg nedetter Karmsundet og messer et litani som han iallfall ikke har lært på søndagskolen over en fisker som uforstyrrelig legger seg mellom kaien og «Sleipner». En av dem må stoppe, og Christiansen vet så inderlig godt at det ikke blir fiskeren. Han eier både hav og havn og stopper ikke under noen omstendigheter for et misfoster av en farkost som er så forkrøplet at den må bruke krykker." Sitat slutt.

John Christiansen blei kaptein på den nye ferja «Finnøy» i Midtsabandet i 1971. Der var han til han blei pensjonist i januar 1979. I fleire år etter at han gjekk i land, gjekk han som bud i Stavangerske.

«Kristian Kval» blei kaptein John Christiansen kalla av mange på bådane i Stavangerske. Grunnen? I sine yngre dagar hadde han vore på kvalfangst som kaptein på ein kvalbåt.

John Haugvaldstad frå Mosterøy seilte saman med Christiansen på «Finnøy» og har mange gilde minne etter kapteinen som han hugsar som ein blid og gild mann. Her er eit:

- Ein sommar kom det ein ny styrmannsvikar om bord i «Finnøy». Det viste seg at styrmannen hadde alkohol-problemer  Han var berusa på jobb. Kaptein Christiansen gav han advarsel og ein sjanse til. Men styrmannen sprakk og blei kalla opp på brua og sagt opp.

- Dokke har ein gilde skipper. Han grein meir enn meg då eg fekk sparken, sa han til dei andre om bord då han gjekk i land.

Viss du har kjekke minne om Kristian Kval eller gode, skarpe bilde tek eg mot med takk. Det er ingen problem med å leggja meir inn i ein blogg sjølv om den er lagt ut på nettet.