Den kampglade læraren var republikaner, nynorsk-forkjempar og "kineser"

 

Hadde lærar Jone Eiane bestemt i 1905, hadde me aldri fått nokon kong Haakon. Han stemte 
for republikk. 

Jone Eiane var ikkje nokon fredsæl lærar. Det blei konfrontasjonar rundt han både her og der. Han hadde meiningar som han ikkje la skjul på og som han kjempa for.

Då han blei tilsett som lærar i Askvik skulekrins i Hjelmeland i 1904, reiste han ikkje glad og  fornøgd til heimkommunen sin for å vera klar til skulestart til hausten. Nei. Han reiste til Sverige for å vera med på eit kurs for sløydlærarar. Der blei han innlosjert saman med åtte svenske kolleger.

Dette var året før unionsoppløysinga. Han gav straks melding om at hans respekt for svenskekongen ikkje var spesielt stor. - Dersom kongen ikkje respekterer norsk lov og rett. trør me han både på nasen og andre stader, svara den trassige hjelmelandsbuen som lova å slå godt frå seg viss dei ville jula han opp.

Den unge Jone Eiane heime på Eiane på besøk saman med fargar Ole Halvorsen, biskop Johan 
Lunde, svigermora Johanne Selvåg, Annbjørg Hoffgård og Å. Stensland. Faren, gamle Jone
Eiane står bakerst med vest og kvit skjorte. Foto: Ryfylkemuseet.

Jone Eiane var sikker på at Norge og Sverige havna i krig då han høyrde at unionen var oppløyst i 1905. Han var på Øye skule på Randøy då han fekk høyra at unionen var oppløyst. Då reiste han rett heim til Eiane i Jøsenfjorden og bad faren  gå til byen med båten og kjøpa mat. Faren kom heim med fiskebåten full-lasta med mat. Dei var klar til krig på Eiane!

Læraren var heilt sikkert glad for at det ikkje blei krig mot svenskane, men hans negative syn på svenske-kongen utvikla han vidare. Han var mellom dei få i Hjelmeland som stemte nei til kongedømme. Han var for republikk med hud og hår, som han sa i eit intervju med Alfred Hauge i Aftenbladet 3. juli 1956.

Nynorsk-forkjempar var han også i denne tida då opplæringsspråket også i Hjelmeland var gammaldags riksmål eller dansk-norsk som nynorskfolket kalla det. Sjølvaste skuledirektør Skard gav han råd i denne saka:

- Eg har høyrt du er ein strid målmann, men tak det med ro, ver ikkje fus – med råd og lempe kjem eit kryp like langt som ei kjempe, meinte han vel. For dette er eg taksam mot hr. Skard den dag i dag, skriv Jone Eiane i skuleprotokollen for Askvik skule.

På denne tida kriga han mot lus og ureinslege elevar og foreldre. Dette tok mest tid. Men han lærte elevane sine nynorsk utan å snakka for høgt om det. Dei fekk læra salmer på nynorsk og hadde diktatar på nynorsk utan at foreldra var orientert. Dette pågjekk i ein god del år utan at det blei uro mellom foreldra av den grunn.

I 1909 kom spørsmålet om "Målbyte i skulen" opp i Hjelmeland kommune. Før avrøystinga i Askvik skulekrins, var det krinsmøte med læraren som ordstyrar. Riksmålsfolka var før møtet i klart fleirtal.

Men så tok ordstyraren ordet og sa følgjande: I dag skal denne samling gjera av kva mål me skal bruka i skriftleg på skulen. Kom då i hug borni: Set meg utanfor. Eg er og blir målmann kva de segjer og gjer. Eg har drive undervisning ulovlegt på norsk i 3 år. Dette hev de visst alle saman og ikkje ein mann i krinsen hev teke til motmæle. Ikkje ein gong i dag hev nokon lete ille for det. Skal me no til med riksmål att, so er skulen øydelagt og skulen vil lida i lenger tid. Med å røysta inn riksmålet i dag, set de fotklamp på borni dykkar.

Lærarens tale gjorde inntrykk på forsamlinga. Ein av riksmålsmennene, hr. G. Vika, tok ordet og bad so om å få seia eit par ord og dei lydde så: Eg kan ikkje etter det eg no har høyrt vera med på å øydeleggja skulen for lenger tid. Endå eg er riksmålsmann vil eg i dag røysta for landsmålet og bed alle gjera det same. Under dette ordskiftet var det stilt som i gravi endå skulestova var stappa med folk, står det i referatet.

Så kom røystingsframlegget. Dei som røystar for landsmålet, vert sitjande, dei som er i mot reiser seg. Kittel Føre, Knut Lerstøl og Jone Mjølhus reiste seg, alt det andre sat.

Dermed var det avgjort. Askvik skulekrins fekk nynorsk som opplæringsmål. Men i resten av kommunen gjekk det dårleg. Berre Ombo valde nynorsk.

Det var ikkje berre utanforståande som kalla medlemmene i Kinamisjonen for kineserar.

I tillegg førte lærar Eiane ein religiøs kamp med seg sjølv. Her kjem det fleire avsnitt med rein avskrift frå skuleprotokollen for Askvik skule:

I denne tid hadde eg vunne fram til personlegt kristenliv. Mange år hadde eg gjenge vaken og kjent lov og dom over mitt liv, og i den tidi gjorde eg freistnader med å træla meg til fred med Gud. Det gjekk kleint, for Guds ånd var etter meg og varskua kvar gong eg fall i unåde med lovi, og det var ofte, og gjorde eg ikkje det minna han meg um gamle synder. Eg leid åndeleg vondt i denne tid, og mang ei natt gret eg hovudputa våt for freden eg ikkje åtte.

Dei kristne våga eg meg ikkje inåt. Dei sto skilde med kvar sine møte um sundagane. Eg freista gå i møti, snart her, snart der. Var eg millom dei gamle vart eg beden um å lesa or preikeboki og dei fekk meg jamvel til å halda bøn. Dei heldt meg for ein kristen, men eg kjende i røyndi dei tok feil. I dei andre (kinafolki) sine samlingar vart eg ikkje beden um noko, og privat sa dei meg like ut at eg måtte umvenda meg. Dette kjende eg var ei evig sanning. Eg tok nå til å granska i bibelen ogso, og såg at det dei gamle lasta kinafolki for ikkje gav gamlingane støtta i skrifta. Meir og meir blei eg til flokken dei hædande kalla "Kinesarane". (Slik står det i skuleprotokollen.)

Lærar Jone Eiane gjekk inn i Kinamisjonen (i dag Misjonssaambandet) og blei ein ihuga støttespelar for "Ryfylkebispen" Sven Foldøen. Eiane sto i spissen for Kinamisjonen sitt arbeid i Hjelmeland i mange år. Som 79-åring let han yngre krefter ta over i 1956.

Han skilde seg ut mellom lærarane også på dette området. Dei fleste andre lærarane hadde ikkje leiarverv innanfor det lokale kristenlivet.