Svære svimaneter, verkebyllar og norgesglas med penicillin-pillar på "Stordøy"

På landlov på Island i låge skor. Frå venstre: Johan Knutsvik, Åsmund
Torp, Trygve Høivik og Torstein Stensland. Foto. Anders Vaage.

Store, verkande byllar på hender og armar var ei plage for mange av islandsfiskarane. Dei lange garnlenkene kunne vera fulle av svære, ekle svimaneter. Hanskane og oljekleda greidde ikkje hindra at manetene kom i kontakt med hendene og armane. Det blei store, gule svullar som kunne føra til feber og blodforgiftning.

Opptil fleire norgesglas fylte til randa med penicillin-tablettar var med i medisin-kista om bord i "Stordøy" då snurparen var på islandsfisket i 1950-åra. Skipper Erling Bøen var ikkje berre navigatør og sjefsfiskar. Han var apotekar og fungerande lege om bord også. Han sørga for nødvendig medisinsk behandling.

Penicillin blei oppdaga i mellomkrigstida og kom i bruk under andre verdenskrigen. Dette legemidlet reduserte allierte tapstal, men det blei ikkje produsert nok penicillin til å dekka behovet. Fyrst på 1950-talet kom penicillin i vanleg bruk og var jo reine vidunder-medisinen på denne tida.

- Det var tungt å trekkja garn. Men det verste var svimanetene som rauk mot oss. Me håpa alltid at det var sild og ikkje maneter på dei fyrste garna me drog om bord. Var det sild, fekk med eit lag av risp og blod i fjeset. Det hjelpte mot sviinga, fortel den tidlegare islandsfiskaren Jan Eskedal.

Anders Vaage og Trygve Høivik hadde sjøstøvlar på då dei gjekk i land på Grimsøy. Dei kom i kontakt med
 ein gild islending og sønnene hans. Trygve Høivik fekk god kontakt med den tamme måken.

Ein treng ikkje vera verken lege eller fiskar for å forstå at hender og armar kunne bli vonde når dei blei utsette for denne blandinga av svimaneter, fiskeblod, salt, krydder og sjøvatn dag etter dag. Det var nok heller ikkje råd til å vaska seg og halda seg rein på same måte som ein kan gjera på ein moderne fiskebåt.

Av loggboka frå "Stordøy" frå sommaren 1951 går det fram at ein av karane om bord hadde fått så pass kraftig blodforgiftning at skipperen bestemte seg for å gå inn til Seydisfjord 7. august for å få mannen innlagt på sjukehus. Ei vekes tid seinare då fiskaren hadde komme seg til hektene, blei han henta og kom om bord igjen.

Om denne mannen var i stand til å delta i det vanlege, tunge arbeidet om bord, står det ingenting om i loggboka. Folk reagerte ulikt på manet-plaga.

- Eg var heldig og slapp unna blodforgiftningar, seier Torstein Stensland som var med "Stordøy"  på islandsfisket seks-sju år på 1950-talet.

- Ein dag spurte eg ein av kameratane mine om han hadde mange svullar på hender og armar. I går fann eg 40 i alt, sa han, fortel Torstein Stensland.

Eit norsk marinefarty var med då den store norske fiskeflåten var på islandsfisket på 1950-talet. Dette skipet fungerte også som "hospitalskip".

- Eg rodde ein av skipskameratane mine over til marinefartyet som eg meiner hadde navnet "Nordkyn". Der var det lege om bord som skulle sjå på hendene hans som var blitt skikkeleg vonde. Han fekk behandling, men kunne ikkje vera med på å dra garn etterpå på ei stund, fortel Trygve Høivik som var med på "Stordøy" på islandsfiske sommaren 1953.

Islandsfiskarane var ikkje mykje på landlov. Dei norske fiskarane gjekk berre til havn når det var heilt nødvendig. Viss vêret blei for gale, hende det at dei gjekk til land. Det skjedde også at dei måtte bunkra drivstoff eller ferskvatn.

 Det var strengt forbode å arbeida med fangsten eller fiskereiskapen når dei var under land på Island. Den slags måtte føregå i rom sjø.

Grimsøy ligg rett nord for Island. Sjå raud pil. Google Maps.

Ein dag sommaren 1953 gjekk "Stordøy"-fiskarane i land på Grimsøy, ei lita, forblåst øy på nordsida av Island. Heldigvis hadde Anders Vaage fotografi-apparatet med seg.

Det gjorde inntrykk på ryfylkingane å sjå korleis husa var delvis nedgravde for at dei skulle tåla vêr og vind.

Her kom dei i prat med ein av dei fastbuande islendingane som fortalde om dagleglivet på øya. Dei nytta alt som havet gav på ein heilt anna måte enn ein var vane med i Norge.

- Dei brukte ikkje slipestein. Dei kvesste ljåar og knivar på smidjeste (ambolten), fortel Trygve Høivik som inviterte islendingen til å komma om bord i "Stordøy"  og prøva slipesteinen der. Men han var ikkje interessert i det.

Det kjem meir om "Stordøy" på islandsfisket om eit par dagar. Så snart eg har greidd å tyda alle notatene mine om dette emnet.

Dei kunne røyka seg rike på islandsfiske!

Kolle Eskedal og Anders Vaage med kvar sin sigarett. Skipper Erling
Bøen heldt seg borte frå tobakken. Bilde: Anders Vaage.

- Sigarettane var så billige at eg følte meg nesten nøydd til å kjøpa røyk då "Stordøy" gjekk til Island. Det enda med at eg kjøpte så mykje sigarettar og tobakk at eg hadde nok til jul, fortel Torstein Stensland som var 15-åring i 1951 då Erfjord-snurparen gjekk frå Haugesund ein av dei fyrste dagane i juli dette året.

Bilda som Anders Vaage tok då han var på islandsfiske med "Stordøy" er nokså tidstypiske. Du ville nok funne dei same motiva på dei andre båtane i den store norske fiskeflåten som var på bankane rundt i Island i 1950-åra.

Nils Helgeland og Johan Knutsvik har fått opp dampen.
 Bilde: Anders Vaage.

Då Torstein Stensland kom heim frå Island hadde han fylt 16 år og var blitt vanerøykar. Dette var forresten nokså normalt på denne tida. Var han 14 år og konfirmert, var det ingen som var sjokkert om unggutten røykte.

Fant ikkje bilde av Torstein Stensland
med sigarett sjøl han røykte rett som det var.

- Me hadde berre to timar solskinn i løpet av dei åtte vekene med brukte på turen til fiskebankane rundt Island. Resten av tida var det overskya og for det meste havskodd. Og mykje kaffi og tobakksrøyk. Det var ikkje noko utsvevande liv. Tvertimot. Hardt arbeid og lange dagar.

På 1950-talet var det ikkje mange som oppfatta det som helseskadeleg å røyka slik ein gjer i dag. Tvertimot var det vel ikkje langt frå at både fiskarar og andre trudde at dei fekk både nye krefter og pen hud ved å fyra oppein røyk nå og då. Og så var det jo tøft når du hadde ein lang, kvit sigarett dinglande i munnvika. 

Då "Stordøy" låg i Haugesund og tok om bord proviant og forsyningar av alle slag, tok dei sjølvsagt med seg sigarettar og tobakk på utførsel. Fiskarane fekk kjøpa tobakksvarene utan fordyrande toll og avgifter.

Trygve Høivik med sigarett og tam
måkeunge på Grimsøy på Island.

- Det gjekk i Chesterfield og Pall Mall-sigarettar. I tillegg kjøpte me boksar med tobakk. Eventyrblanding. Tomboksane fylte eg med krydder før eg gjekk i land frå "Stordøy". Boksane plasserte eg på sjøhuset heime. Eg har ein slik gamal tobakksboks med krydder ståande ennå, fortel Trygve Høivik som var med "Stordøy" på islandsfiske i 1953.


Torstein Stensland røykte til han var 43 år. Då fekk han hjerteinfarkt. Kor eg kom på legekontor og sjukehuse spurte dei om eg røykte.  Etter hjerteoperasjonen i Skottland, våga eg aldri røyka meir. Den første tida var røykelukta motbydeleg. Men etterkvart gjorde det meg ingenting. Kona mi har røykt i alle år utan at det har ført til problem korkje for henne eller for meg, seier Torstein Stensland.

Trygve Høivik røykte som islandsfiskar og heldt dampen oppe i fleire år etterpå.

- Men eg blei gift med Valborg nokre år seinare. Ho meinte eg kunne bruka tobakkspengane til noko meir fornuftig. - Kjøp deg heller eit jaktgevær, sa ho.

Dermed kutta Trygve Høivik ut tobakken for godt. - Har eg slutta, så har eg slutta, sa han til seg sjølv.

Tobakksvarene tok ikkje stor plass på "Stordøy" i 1951.

1050 tretønner var det om bord då snurparen gjekk frå Haugesund.  Av desse var 350 fulle av salt og i 32 tønner var det krydder. På heimturen skulle det vera islandssild i alle tønnene.

Han fiska sild og fotograferte

Anders Vaage var med "Stordøy" både på storsildfisket
og på islandsfisket. Dette bildet av frå 1950 limte han inn
i albumet sitt. 

Då unge Anders Vaage hadde vore med på å gjera opp bruk og båt etter vintersildfisket i 1950 og islandsfisket i 1953, gjekk han første til Erfjord Sparebank med pengane han hadde tjent på fisket. Deretter leverte han inn filmane han  hadde hatt med seg på turen og fekk dei framkalla. Til slutt tok han fram fotoalbumen og limte bildene inn og skreiv under navna på dei som var med.

Ein fantastisk interessant album for ein som vil sjå for seg livet på "Stordøy" på fiskefeltet. Den unge erfjordbuen hadde tydelegvis skaffa seg eit godt kamera og lært seg å bruka det. Hatten av for Anders Vaage som var sildefiskar i sin ungdom på 1950-talet. Seinare var han landhandlar og postopnar i Hålandsosen i mange år. Sin siste runde i arbeidslivet kjørte han som landpostbod i Erfjord fram til 1990 då han blei pensjonist. Anders Vaage døde i 1994, 71 år gammal.

"Stordøy" på veg til Florø vinteren 1950. Foto: Anders Vaage.

Dottera Anna som bur på Sand, har arva den gamle albumen etter faren. Den fekk Terje Bråtveit i Suldal sogelag låna og skanna. Både Bråtveiten og eg var imponerte av bilda.

Den gamle fiskebåten frå Erfjord med ei fortid både som tysk, engelsk og haugesundsk, blei oppgradert og fornya i etterkrigstida. Etter det som eg har forstått, blei "Stordøy" forlengd i 1949 og i 1951 blei dampmaskinen erstatta med ein ny, dansk dieselmotor på 340 hestekrefter.

Anders Vaage var med på storsildfisket vinteren 1950. Han har fotografert dampsnurparen, fullasta med sild i Haugesund.

"Stordøy" med full last med storsild  i Haugesund vinteren 1950. Foto: Anders Vaage.

Sommaren 1953 var Anders Vaage med "Stordøy" på islandsfisket. Ved å studera desse bilda fann eg tre fiskarkameratar som stadig er friske og raske og kunne fortelja om sine opplevingar på Island: Torstein Stensland, Trygve Høivik og Nils Helgeland.

Torstein Stensland på landlov på Island.

Torstein Stensland fylte 16 år den fyrste sommaren han var med til Island i 1951. Då han drog vestover sommaren 1953, hadde han skaffa seg ein heil del erfaring som fiskar. Dessutan hadde han vore på opptaksprøve på landsgymnaset på Bryne sommaren før og hadde sikta seg inn på å ta student-eksamen med tida.

Men det tok litt tid å gjera seg ferdig på Bryne. Ikkje så rart det. Som islandsfiskar kom han vekevis for seint etter sommarferiane. "Stordøy" var ikkje tilbake i Erfjord før langt ut i september. Bryne-eleven kunne ikkje stikka av før sildetønnene var leverte og han hadde fått oppgjeret for turen. Han trong pengene for å skula seg. Derfor valde han å gå om igjen andre året på gymnaset for å ta igjen ein del av det han hadde mista på grunn av sein skulestart om haustane.

Nå i sommar fyller Torstein Stensland 82 år. Han har med glede fortalt meg om "Stordøy" og islandsfisket.

Trygve Høivik med dikselen framføre seg på tønnelokket.

Trygve Høivik frå Israelsneset i Sandsfjorden har nå vore høgt og lågt i meir enn 90 år. Han dukka opp i fotoalbumen til Anders Vaage. Sin fiskarkarriere starta han som kokk på "Forglem-migei" ein vinter etter krigen. Poteter kunne han koka og var freidig nok til spørja andre til råds dersom koke-oppgåvene gjekk utover hans kunnskaper og kompetanse. Han reid stormen av då han var med "Forglem-migei" på bommen som det heitte på fiskarfagspråket i den tida..

På Israelsneset dreiv dei med bøkring i stor stil. Dei leverte tønner i alle variantar. Trygve kunne handtera dikselen då han kom om bord i "Stordøy". Det er dokumentert i fotoalbummen.

Forresten ikkje så rart kanskje at det var bilde av Høiviken her. Fotografen blei gift med søstera hans, Haldis. I alt hadde han tre søstre som blei gifte i Erfjord.

Eg var på besøk hjå Trygve og kona hans, Valborg, før eg begynte å skriva desse  "Stordøy"-bloggane. Valborg kjem frå Erfjord. Dei to hadde mykje å fortelja.

Nils Helgeland og Anders Vaage på veg heim frå Island september 1953.

Nils Helgeland var ein av min barndomsheltar. Han dukka opp i Hjelmeland i slutten av 1950-åra som maskinentreprenør.

Meinar bestemt at han hadde ein blå Fordson Major traktor med ein gul gravemaskin på akterenden. Han grov opp veiter og husgrunnar.

Avtroppande skytebas Nils Helgeland.i 2008.
 Foto:Tor Inge Jøssang

Erfjordbuen bygde seg hus på Hjelmeland tvers over den nåverande bensinsstasjonen. Eg hugsar til og med kva privatbil han hadde: Ein blå Vauxhall Victor. 1958-modell?

Etter ein del år som hjelmelandsbu, flytta Nils Helgeland og kona til Jørpeland der dei framleis bur.

19. februar 2008 dukkar Nils Helgeland opp i hovedoppslag på Ryfylkesida til Aftenbladet. Då har 81-åringen bestemt seg for å slutta som skytebas!

Dei gamle islandsfiskarane har vore brukande til litt av kvart.

- Eg starta fiskarkarrieren min som 14-åring på brislingfiske om bord i "Forglem-migei" i 1941. Me var i Hardanger og fiska. Eit svært tysk krigsskip låg for anker utanfor Stord, kan eg hugsa. Eg var to år på islandsfiske om bord i "Stordøy". Der var eg sildesaltar. Dei to siste åra på vintersildfisket var eg lettbåt-roar. Det var eg som rodde basen, fortel Nils Helgeland på telefonen frå Jørpeland.

Kven stal nødprovianten på "Stordøy"?

Johan Knutsvik var ein røynd fiskar med robust mage.
Her bøter han garn. Bildet teke på  Island i 1953
av Anders Vaage.

Berre smular var igjen av nødprovianten då "Stordøy" var vel heime igjen etter dei åtte vekene på islandsfisket sommaren 1951. Skipper Erling Bøen trudde ikkje det han såg då han såg over livbåtane i slutten av september.

Skipperen var ein ryddig type. Han hadde personleg sytt for at grov, heimelaga byggkavring var plassert boksar i båtane slik at folk hadde mat dersom det aller verste skulle henda. Ikkje nokon festmat akkurat, men solid nok til å overleva på viss ein kom i havsnaud.

Eg veit ikkje om Erling Bøen nokon gong fekk greie på kor kavringane tok vegen, men nå har eg fått svaret. Og eg garanterer at dette korkje er "fake news" eller alternative fakta som er blitt så vanleg i dag.

Kokk Torkel Egeland. Bilde:
Anders Vaage.

Torkel Egeland var kokk på "Stordøy" i 1951. Han skulle halda 11 mannfolk gode og mette og fornøgde den tida dei var langt til havs, borte frå koner og ungar og den daglege dont. Her var det lange dagar, hardt arbeid og mykje frisk og til dels fuktig luft. Måltida blei dermed dagens høgdepunkt. Då skulle karane få kveik og nye krefter til dei tørna ut igjen til meir slit.

I 1951 hadde vaksne mannfolk utvikla hardføre magar. Dei hadde greidd seg gjennom lange krigsår og magre etterkrigsår på enkel kost. Søtsaker var omtrent ikkje å oppdriva på den tida. Islandsfiskarar på landlov langt vest i havet, hamstra sukker og risengryn til å ta med heim til kone og ungar. Sukkerrasjoneringa blei ikkje oppheva her i landet før i 1952.

Med denne bakgrunnen ville kokk Egeland gleda skipskameratane med brød som var lett å fortæra. Han tok berre med kvitt, fint mjøl og serverte fint brød med rosiner kvar einaste dag. Dei vaksne karane var svært godt fornøgde med brødet. Dei åt godt og let vel.

"Stordøy"-fiskarane eit sjeldent solgøtt på fiskefeltet utanfor Island. Framme frå venstre: Anders Vaage og Torstein Stensland. Bak: Kolle Eskedal, Trygve Høivik, Norman Drivenes, Torkel Egeland, Erling Bøen, Johan Knutsvik,
Nils Helgeland og Osmund Torp. Bildet frå Anders Vaage sin samling frå 1953.

- Men eg blei heilt galen i magen, fortel Torstein Stensland nå i dag.

Torstein var berre 15 år då "Stordøy" gjekk til Island den sommaren. Han var konfirmert i kyrkja i Hålandsosen ein søndag hausten 1949 og hadde ingen ferdig utvikla, hardfør fiskarmage.

På landlov i Seydisfjord på Island kjøpte han brød.

Brødet frå Seydisfjord fall ikkje i smak.

- Det var svart og sleipt og heilt uvant. Eg orka ikkje å eta dette, seier Torstein.

Til slutt tok han den litt eldre Øystein Førre til sides og la fram problema sine for han. Den unge jøsnesbuen visste råd.

- Pass på når du er på vakt på nettene og ingen ser deg. Då skal du gå i livbåten og finna nødproviant-lageret. Her er det fullt av grov byggkavring. Prøv om dei ikkje vil hjelpa deg til å få orden på magen, sa Øystein Førre som seinare blei kaptein i utanriksfart og eit kjent navn i shippingmiljøet i Stavanger.

Kavringen hjelpte på magesjauen. Men unggutten forsynte seg jamt og trutt. Det var ikkje meir kavring igjen då "Stordøy" kom heim til Erfjord igjen.

- Skipper Erling Bøen undra seg fælt over dei tomme boksane der kavringen var plassert. Eg våga aldri å tilstå tjuveriet, seier Torstein Stensland i dag.

Om skipperen nokon gong fekk vita kor kavringen tok vegen, har eg ikkje funne ut. Men nå skulle vel alle andre vera orientert.

Eg bloggar vidare om "Stordøy" om nokre dagar. Hald ut!

Fyrstereisgutten styrte "Stordøy" til kai på Erøy

Søkklasta "Stordøy"i 1954. Dette bildet er teke i Florø under vintersildfisket.
Bildet tilhøyrer Ryfylkemuseet.

Skipperen, Erling Bøen, reiste seg frå krakken i styrehuset og drog i skipsfløyta så det kunne høyrast i heile Erfjord.  Deretter drog han i hendelen for å sakta på farten på "Stordøy" som låg i sving inn mot den faste liggjeplassen i Erøyvik. Det hadde ikkje vore nødvendig å blåsa i fløyta. Heila Erfjord var på beina og var møtt fram i Erøyvik. Kunne tru det skulle vera sjøsetjing på Varven.

Men nei. Det var "Stordøy" som kom tilbake frå sin første tur til Island som Erfjord-båt og motorskip søndag 9. september 1951. Folk var forvetne og ville snakka med kjenningane som kom heim. - Koss gjekk det? Blei det mykje sild?

Skipperen snudde seg brått mot yngstemann om bord, 15-årige Torstein Stensland. Han smilte. - Nå styrer du inn til land og manøvrer og styrer med fortøying. Eg står bak deg, klar til hjelp viss det blir problem.

Det sto i Aftenbladet, sjølvsagt, at "Stordøy" var kommen vel heim
til Erfjord igjen. 

- Der sto kameratane mine på land og såg at eg skipra "Stordøy" til kai etter åtte veker på islandsfiske. Eg dirigerte då fiskarkameratane sørga for å få tauene i land og setja fast. Eit stort øyeblikk som eg aldri vil gløyma, seier Torstein Stensland i dag.

Sommaren 1951 representerte det store skiftet både for den 55 år gamle snurparen"Stordøy" og Torstein Stensland som fylte 16 år på Island. Fyrst var han med til Flekkefjord der den gamle dampmaskinen blei riven ut. Deretter blei "Stordøy" taua til Fredrikshavn i Danmark der den nye dieselmotoren blei sett på plass. Ein flunkande ny Alpha på 340 hestar skulle nå sørga for framdrifta om bord.

Søster til Torstein på besøk om bord før "Stordøy" gjekk til Island i 1953. Framme frå venstre: Torstein, Anders Vaage, Astrid Stensland, Trygve Høivik. Bak: Torkel Egeland, Nils Helgeland, Normann Blenes, Johan Knutsvik og Kolle Gjerdahaugen (Kornelius Eskedal). Bildet tilhøyrer Anna Vaage.

Deretter gjekk erfjordbuane heim til Erfjord og rusta ut "Stordøy" til sildefisket rundt Island. 80 garn og 1100 tomtønner i rommet og på galgedekket bak styrehuset, var berre litt av det dei 11 om bord skulle ha med seg på turen. Tenk kva dei trong av proviant til en slik tur som kunne vara i mange veker før dei hadde last og kunne dra heim. "Stordøy" låg nesten like lågt i sjøen då ho gjekk til Island som då ho kom heim igjen.

Du kan seia mykje om erfjordbuar og mange gjer sikkert det, men det ville vera feil å kalla dei for røynde havfiskarar, etter gammalt. Dei hadde fiska brisling i fjordane og sild på norskekysten. Men dei hadde aldri drege av garde til havs, hundrevis av nautiske mil for å fiska. For å bøta på manglande erfaring hadde dei hyrt karmøybuen Knut Svendsen som skipper på fyrste turen. Dessutan hadde dei med strilen Normann Bleness frå Bekkjarvik som bestmann. Oskar Drivenes, Bekkjarvik, var også med på "Stordøy" i 1951.

Klokka halv fire om morgonen tørna fiskarane ut om morgonen. Dei fekk tid til ein kopp kaffi før dei starta arbeidet med å trekkja garna. I halv åtte-tida var garna om bord. Då var det tid for frokost.

Då maten var fortært, skulle garna gjerast opp slik at dei var klar til å gå i sjøen kommande natt.

Lange dagar på islandsfiske. Her blir silda gjort opp, salta, krydra og lagti tønner. Bildet teke av Anders Vaage i 1953.

Så sto sildefangsten for tur. Trente fiskarnevar gjorde sildene håvelause og fri for innvollar. Deretter blei silda salta eller krydra og lagt i tønner. 1100 tønner skulle fyllast med sild før "Stordøy" kunne setja kursen heim igjen.

Dei av fiskarane som hadde koner og ungar og andre plikter heime, var dei som talde og heldt mest greie på kor mange tomtønner som var igjen. Ingen var ivrigare enn dei på å komma seg heim igjen.


MEN SLAPP AV. Det er mange bloggar igjen før "Stordøy" dreg heim igjen frå Island. Ikkje gå glipp av den neste bloggen om to-tre dagar.

Min facebook-venn Jan Høie skreiv denne kommentaren på fb. Han voks opp som fiskarson på Kvitsøy og har meir greie på ekta fiskerier enn det eg nokon gong har hatt. Eg limer den inn her slik at alle kan få meir å tenkja på:

Islandsfisket, ja.

 Hugsar at eg som gutunge var mektig imponert av alle tønnene ombord i fartya som skulle av stad. Og synet av salta islandssild. Det var sais det. Trur denne silda også gjekk til produksjon av kryddersild.

 Å dra garn (ikkje trekkje) med handamakt fulle av sild var tungt arbeid. Verst var det om det var stilt. Då kunne ein ikkje bruke sjøgangen til å lette draginga. Teknikken var å vente til fartyet gjekk "ned". Då blei det slakk i garnet og ein måtte vere raske å hale inn slakken, feste garnet på rekka og vente til fartyet gjekk oppatt. Dette har eg vore med på når me drog tråla ombord. Nå er kraftblokk og liknande standard sjølv for ein amatør.

  

Konfirmanten var kokk, rustpikkar og malar på "Stordøy"

- Eg blei hyrt inn som kokk og rustbankar  på "Stordøy" i 1949, fortel Torstein
Stensland som fekk eit langvarig forhold til dette fartyet.

14 år gamle Torstein Stensland innleidde i 1949 eit langt forhold med den mykje eldre "Stordøy".  Unggutten heldt det gåande med snurparen frå Erfjord kvar einaste sommar fram til hausten 1956. Ei blanding av eventyrlyst og behov for pengar drog unge Torstein frå skulepulten til skipsdekket kvar einaste vår og sommar.

Her er Torstein Stensland med på islandsfiske
som 17-åring. Bildet tilhøyrer Anna Vaage. 

I 1947 kjøpte Edvard Bøen saman med sønnene Erling og Bjørn frå Erfjord det dampdrivne  fiskefartyet "Stordøy" av skipshandlar J. Kyvik i Haugesund. Dei overtok seks ni-deler av eigarskapet. Kyvik hadde igjen tre ni-deler av båten i fleire år til.

Bøarane skulle fornya og modernisera "Stordøy" som blei bygd i Tyskland i 1896 og hadde overlevd to verdenskrigar.

Torstein Stensland var son av lærar og klokkar Albert Stensland. Dei budde på klokkargarden på Erøy, berre eit steinkast frå bryggja der "Stordøy" hadde fått fast liggeplass.

- Eg var nummer fem i ein syskenflokk på sju og alltid på utkikk etter ein jobb. Det var viktig å tjena pengar. Som 14-åring gjekk eg for presten og skulle konfirmerast til hausten. Omtrent vaksen, med andre ord. Det var ikkje nei i min munn då eg fekk tilbod om å vera med "Stordøy" til Haugesund der båten skulle på slipp og forlengjast,  fortel Torstein Stensland som blir 82 år til sommaren. Han er pensjonert lærar og busett i Stavanger.

- Min jobb var å koka, pikka rust og mala. Det blei lange dagar og mykje rust.

- Kunne du koka?

- Nei. Men sidan eg var så ung, var det ikkje alt eg kunne brukast til. Dermed sette dei meg til å koka.  Eg hadde vel spurt mor mi litt til råds før me reiste. Dessutan fekk eg med meg ein del ferdiglaga middagsmat som eg kunne varma opp. Det kom vel med. God og billeg mat var ikkje å forakta.

"Stordøy" på Haugesund Slipp i 1949. Då blei den forlengd med sju meter. Dampmaskinen sto i til 1951. Bildet tilhøyrer
Kjell B. Sønstabø. 

 "Stordøy" var forlengd med sju meter og var 38,2 meter då den blei sett på sjøen igjen frå Haugesund Slipp. Men ennå gjensto det ein god del arbeid før den framsto slik den var då den gjekk i lasterute for Stavangerske i 1960- og 1970-åra.

I 1926 kom "Lowhar" til Norge. Seks år seinare skifta
den navn til "Stordøy". Bilde: Kjell B. Sønstabø.

I 1896  var "Herbert" navnet på fiskefartyet som seinare blei til "Stordøy". Den var tysk og heimehavna var Geestemünde. I 1915 blei "Herbert" kapra i Nordsjøen av ein britisk kryssar og ført inn til Grimsby. Nå tjenestegjorde båten som minesveipar for britane med navnet "Cocksit".


Etter fyrste verdenskrig blei navnet endra til "Lowhar" og med det navnet kom den til Norge og blei registrert i Haugesund med rederiet Fagerlund og Aanensen som eigar.

Frå 1932 er det John K. Kyvik, Haugesund som er eigar. Han kjøpte "Lowhar" på tvangsauksjon og
endra navnet til "Stordøy". Fiskerinummeret var R - 130 - H.

I november 1947 går Edvard Bøen og sønnene inn som eigarar. Fiskerinummeret blir endra til R - 10 - EF.

Eg kjem med ein ny blogg om "Stordøy" ein av dei fyrste dagane. Viss nokon finn faktafeil, tek eg mot korreksjonar med takk. Det kan vera at forlengjinga av "Stordøy" skjedde eitt år seinare.







I

Då Rasmine og sønnene døypte "Bøen Senior"

Klare for å døypa "Bøen Senior". Rasmine og sønnene Magnus og
Bjødne. Foto: Harald Sem, Stavanger Aftenblad. 

Skandalen var ganske nær: "Bøen Senior" heldt på å gå på sjøen udøypt. Heldigvis gjekk det godt. Røynde fiskarar er raske på labben og sukkar ikkje med å knusa ei fin, fransk flaske mot ei skuteside når det trengs.

Alt låg til rette for ein strålande dag på Varven på Erøy. Laurdag 24. april 1965. Det nye fartyet som skulle sjøsetjast var pynta med flagg, erfjordbuane hadde funne fram sine finaste kufter og alle som kunne krypa og gå var på plass i god tid før sjøsettinga. Slik var det kvar gong når det var sjøsetting. Det var blitt ein tradisjon.

85-årige Rasmine Bøen skulle vera gudmor for den nye "Bøen Senior" som nå skulle erstatta familieskøyta "Forglemigei" som var kondemnert og senka på fleire hundre meters djup i Jøsenfjorden.

Dei fire sønnene, Ola, Magnus, Erling og Bjørn hadde fordelt rollene ved storhendinga. Magnus og Bjørn skulle assistera Rasmine på land, medan Erling, Ola og faren Edvard var klar om bord. Dei skulle vera med den nye skøyta på sjøen. Aftenbladet var på plass med sin legendariske pressefotograf Harald Sem.

I snart 20 år hadde det vore tradisjon. På Varven hadde dei si eiga bjølle som blei brukt når alt var klart til dåp og sjøsetting. Det blei heilt stilt.

Rasmine gav det nye fartyet navnet og ynskte lukke til på alle hav, men ho heldt på å bli for sein med flaska. Dei var alltid så raske når dei skulle på sjøen, dei nye båtane på Varven. Sonen Bjørn, eller Bjødne som dei sa i Erfjord, greip flaska og sendte den med full kraft etter "Bøen Senior" som var på veg mot sjøen. Puh! Alt gjekk godt.

Og så det fantastisk flotte bildet som Harald Sem tok:

"Bøen Senior" var raskaren enn Rasmine rekna med. Sonen Bjødne greip flaska og sendte den mot fartyet som var
på veg mot sjøen. Magnus støttar mora medan heile Erfjord ser sjøsettinga. Foto: Harald Sem, Stavanger Aftenblad.

I Aftenbladet sto det at dette var byggenummer fire frå Erøyvik Båtbyggeri. "Bøen Senior"var bygd for Edvard Bøen og sønner. Vidare var dt nye fartyet 65 fot langt og tonnasjen 50 tonn. Det var lugarplass til fem mann.

Etter sjøsettinga skulle det monterast maskin, ein Alpha på 220 HK. Denne skulle gi ein fart på 10 knop.

"Bøen Senior" skulle vera ferdig i midten av mai og klar til brislingfisket sommaren 1965.

Aftenbladet skreiv vidare at dette var den første sjøsetting i Suldal. Den forrige,då ferja "Suldalsporten" var ferdig, føregjekk i ferskvatn. (Den nye storkommunen Suldal vare berre fire månader gammal på dette tidspunktet.)

Og her er ordrett siste avsnitt i førstside-saka frå Aftenbladet mandag 26. april 1965: Etter sjøsettingen var en rekke innbudne gjester hos rederne og ble rikelig traktert. Det var i det hele tatt litt av en festlig dag i Erfjord.

Bøen-familien samla til skipsdåp. Fra venstre: Ola, Edvard, Magnus, Rasmine,
Erling og Bjødne. Foto: Harald Sem, Stavanger Aftenblad. 

"Bøen Senior" var med sine 65 fot det største og mest påkosta fartyet som var bygd på Varven i Erøyvik. Men akk. Det blei det siste viss me ser bort frå sjarken "Brilliant" som blei sjøsett i 1973.

Omstillingane sto i kø og venta i 1965 både i Erfjord, Suldal  kommune og resten av verda. Silda var vekk. Sildefiskeria var historie. Dei vakre skøytene frå Erfjord var ikkje etterspurte lenger.

Nå skulle fiskebåtane ha kraftblokk til å dra nota som blei plassert bak styrehuset. Det var ikkje god nok plass til den svære og tunge nota på akterenden på Erfjord-skøytene. Akterenden blei liggjande djupt i sjøen. - Dei blei ryre på rauå, blir det sagt på kvardagsleg fiskar-fagspråk.

"Bøen Senior" er det største fartyet som er sjøsett i Erfjord. Stor stas på
dåpsdagen laurdag 24. april. Foto: Harald Sem, Stavanger Aftenblad.

Både "Bøen Senior" og andre fiskefartøy frå denne tida blei seinare ombygde for å stetta krava til plass og bere-evne. Dei blei forlengde og fekk tverr akterende.

Kjell Bøen - son til Erling - fortel at dei fire brørne var usikre på framtida. Gamle "Forglemigei" var full av råte og måtte skiftast ut. Men sildefisket dabba utover på 1960-talet. Brørne diskuterte om dei skulle droppa nybygg og heller byggja om "Stordøy" til ringnottrålar. Bøarane kjøpte "Stordøy" i 1947. Sidan den tid hadde dei drive med to farty: "Forglemigei" og "Stordøy". To brør på kvar båt.

Gamle Edvard, som på denne tida var mest oppteken med å hjelpa dottera Karen å driva gard i Kilane, sto hardt på at dei måtte byggja nytt. Slik blei det.

Gamlingen, ein fargerik type ifølge Kjell, var ikkje med økonomisk i det nye fartyet, men blanda seg opp i bygginga. Han forlangde eikestevne framme og bak og trykkimpregnerte spant, mellom anna. "Bøen Senior" blei både dyr og påkosta. I Aftenbladet sto det at "Bøen Senior" var 65 fot lang. Eit oppslag i fiskebåtregisteret viser ein annan lengde: 57,4 fot.

Her blir det håva brisling i Sognefjorden. Bjødne styrer arbeidet.
Foto: Ingbjørg Bøen. 

"Bøen Senior" skulle driva med fiske på heilårsbasis, brislingfiske, sildefiske viss silda kom igjen med full tyngde. Det blei brislingfiske om somrane. Den var også på størjefiske fleire sesongar. På "Bøen Senior" var Ola skipper og Bjødne bas. Sonen til Erling, Edvard, tok fiskarfagskulen og var med på "Bøen Senior" frå han var ganske ung.

Tidlig på 1980-talet blei "Bøen Senior" seldt til Myre i Vesterålen. Blei ombygd, tverr bak.

- Eg veit ikkje om "Bøen Senior" eksisterer i dag, seier Kjell Bøen.

Fiskartradisjonane i Bøen-familien er det Einar, sonen til Bjødne, som tek seg av, Einar, med sitt eige farty "Bøen". Han har vore på sildefiske i Nord-Norge i vinter.

Tunge tak når brislingen skulle håvast opp. Frå venstre: Lars Våge, Kåre Nesvik, Edvard Bøen og to risparar frå
Stavenes i Sogn og Fjordane. Har ikkje navn på dei. Foto: Ingbjørg Bøen.