Dinge-ling, maskintelegraf pluss edru maskinist

 

Motormann Ola Øye passar på at kapteinen på brua får det som han ynskjer.
Foto: Stein Erik Gilje. 

Den intense fløytelyden og ei rad med løgne herlege ringelydar varsla at «Hjelmelandsfjord» styrte mot kai. Alle som levde seg inn i alle sider av desse storarta byreisene med denne legendariske fjordabåten, kan hugsa desse lydane.

Som du kanskje forstår, kunne ikkje ein slik båt berre gå rett fram, den måtte bakka også. Eller manøvrera som dei sa om bord. Koss gjorde dei dette? Ganske innvikla, spør du meg.

Maskintelegrafen på brua.

Dei hadde ikkje gir som kunne få propellane til å sviva andre vegen og få båten til å bakka opp. Heller ikkje vribare propellar som kunne senda propell-vatnet andre vegen slik at båten stoppa opp eller gjekk andre vegen.

Omkast blei det kalla, prinsippet som gjaldt på «Hjelmelandsfjord». Når båten skulle bakka opp, måtte maskinen stoppast. Med maskinen heilt stoppa, gleid båten inn mot kaien. Når båten skulle bakka opp, blei maskinen starta opp igjen. Då sveiv den andre vegen. Ein bilmotor sviv berre ein veg. Når bilen bakkar, blir det ordna gjennom girkassen. Her var det sjølve motoren som blei snudd. Veivakslingen sveiv andre vegen.

Det var difor du høyrde dei kraftige blåselydane rett før båten kom til kai og motoren rusa i veg og båten bakka opp. Motoren blei starta ved hjelp av trykkluft. Derfor desse kraftige blåselydane.

Den kraftige fløytelyden som du høyrte kom frå maskinrommet. Det var skipperen på brua som varsla vakthavande i maskinen om at nå var det tid for å manøvrera. Kom deg på plass ved maskinhendlande! Det var ein annan lyd her som du ikkje høyrte. Mannen i maskinen trykte på ein knapp og då ringte det ei klokke på brua. I maskinen var alt klar for manøvrering.

Deretter begynte ringle-konserten. Kapteinen i styrehuset drog i hendlane. Sakte fart. Stopp. Full fart akterover og ein kraftig blåselyd før båten blei bremsa heilt opp inn mot kaien. Slik var det då alt var perfekt. Ved kaien låg båten medan motoren gjekk ganske sakte og hang etter ein tau ved eit kort anløp.

Viss du ikkje skulle av på denne kaien, gjekk det an å sjå maskinisten bala med maskinhendlane nede på dørken. Som passasjer kunne du sjå ned i maskinen og følgja denne forestillinga. Storarta!

Dette var ein gjennomgang av prosedyren viss alt gjekk perfekt for seg. Men det var allslags risiko som lurte i bakgrunnen her!

Her har du ein gjennomgang:

Bomstart! Det kunne inntreffa. Då prøvde mannen i maskinen å bakka opp før motoren var skikkeleg stansa. Den sveiv framover medan maskinisten prøvde å få den til å gå bakover. Då kunne båten gå rett på land fordi den ikkje blei bakka opp. Slikt skjedde viss det var ein ny og nervøs mann i maskinen. Som regel gjekk det godt.

Full mann i maskinen! Viss mannen som skulle styra den svære fjordabåten inn mot kaien var berusa, kunne du aldri vita kva som skjedde. Då kunne det bera rett på land. Heldigvis var dette bortimot  utenkeleg på «Hjelmelandsfjord». Her var det edruelege folk, kanskje til og med personleg kristne, som jobba i maskinen.

Men det finst ein historie om eit fylleslag mellom mannskapet på ein annan av Jøsenfjord-båtane som då gjekk i Årdalsruta. Der var det berre kapteinen på brua som var edru. Då dei kom til Nessa, sa kapteinen stopp. Me legg oss her i natt. Eg tek ikkje sjansen på å gå vidare til Årdal, sa han. Men han blei overtala av ei av festløvene som forsikra at alt skulle gå perfekt ved ankomst Årdal. Det gjorde det ikkje. Mannen i maskinen greidde ikkje å bakka opp ved kaien. Båten enda langt opp i stranda. Du å du for ei greia!

På «Hjelmelandsfjord» skjedde det ein gong at ein maskinist gløymde seg ut innover Jøsenfjorden. Han var ikkje i maskinen då kapteinen på brua trykte på knappen slik at det fløyta i maskinen. Båten var på veg mot kai i Tøtlandsvik med tomt maskinrom. Kapteinen måtte leggja roret hardt over og svinga ut igjen frå Tøtlandsvik. Båten strauk fjellsida så måsadottar og småbjørk flagra på veg ut i romsleg farvatn igjen.

Dette høyres jo ganske komplisert ut. Men det var dobbelt så vanskeleg. «Hjelmelandsfjord» hadde to maskiner som mannen på brua og han i maskinen skulle saman halda styr på. Det var slett ikkje alltid at maskinane skulle gå same vegen når det var snakk om fin-manøvrering.

Her har «Hjelmelandsfjord» snudd akterenden til kaien på Skiftun i 1978. Legg merke til kaptein
 Johan Warland ved maskintelegrafen oppe på båtdekket. Matrosane Børre Lyse, Paul Olav
Skiftun, John Reidar Foss og styrmann Johan Bø på akterdekket.
Ukjent fotograf.

Av og til sette «Hjelmelandsfjord» akterenden mot kaien viss eit større kjørety skulle om bord. Då var det ei manøvrering med ein motor på fart framover og den eine bakover for å vri båten inn til kai. For slike operasjonar hadde «Hjelmelandsfjord» ein eigen maskintelegraf montert bak på båtdekket der kapteinen gav sine ordrar til mannen i maskinen. Det var ikke baugpropell på «Hjelmelandsfjord». Her måtte all vridning av båten skje ved hjelp av dei to hovedmotorane med tilhøyrande propellar. Maskinisten måtte då snu seg og sjå på eit par andre visarar der skipperens ynskje kom fram. Dette blei ekstra komplisert for mannen i maskinen. Som regel gjekk det godt.

Eg håpar at eg har klart å greia ut dette nå. Dei som har blitt klokare har meir teknisk innsikt enn meg. Som aldri greidde å driva det lenger enn til ein simpel skrivemaskinist!

Dette var blogg nummer 22 om livet på «Hjelmelandsfjord» og den siste i 2021. Takk for det gamla og godt nyttår!

Kommentarar på facebook:

Torstein Randa

Kjekt å lesa Jone! Eg fekk lyst te å fortella den om Jøsenfjord, så pløyde godt, men la torvå stygt, men den har vel adle hørt. Så eg vil heller ta den om Høle, så va i ruta inn igjønå Høgsfjorden, hadde vore innom Meling, maskinisten hadde fått full fart, og måtte på do. Nå viste han at neste stopp var Høle, då hadde han tid te å gå akterut. Det han ikkje viste, var et nogen damer hadde vore oppe og spurt skipperen om de kunne gå innom Skeivik med de. Og han var greie, det sko han gjera. "Eg sat der akterut og ante fred og ingen fare" fortalte maskinisten, "då eg hørte ringingå fra telegrafen. Eg måtte bare klyppa av, springa gjønå salongane med selane på slep." Då skipperen ikkje fekk reaksjon nerante måtte han se seg ut ei passande strand å renna opp i, men det gjekk godt!

Torstein Engevik

Joda, husker disse detaljene fra Hjelmelandsfjord. På skoletur til Kvitsøy på 60 tallet var denne barneskoleeleven ikke der klassen var ment å være, men stod med hode og kropp så langt ned i maskincasingen som overhode mulig, kunne der både se og høre maskintelegrafen. Løp så akterut for å studere propellvannet ved den minste endring. Ordet "Slow" samt ulike former for reversering fikk da en praktisk betydning, når vi skulle snike oss rundt diverse grunner og også måtte bremse kraftig på et punkt i innseilingen til Ydstebøhamn...