Ei fredstid i full fart for Lise og mora Gabbi Sømme

                                       

I 1945 blei Lise og gabbi Sømme gjenforent. Nå budde dei eit års tid på Nærland saman med 
flyktningane frå Sørøya i Finnmark. 

 

Gabbi Sømme slo seg ikkje til ro sjølv om krigen var slutt. Ho var stadig på farten med dattera Lise på slep. Etter at ho flykta frå Norge i 1944, møtte ho flyktningane frå Sørøya i Finnmark i Skottland. Ho fekk oppdraget med å hjelpa dei til rette i flyktningleiren der.

Vel heime i Norge sommaren 1945 og gjenforent med Lise, gjekk turen til Nærland på Jæren der Sørøy-folket fekk ein ny leir der dei kunne bu fram til det gjekk an å flytta heim igjen. Tyskarane hadde brent ned alle hus på Sørøya då dei trekte seg sørover i 1944.

Gabbi og Lise flytta også til Nærland. Der fekk dei leiga hønshuset (!) til Tønnes Nærland. Hønsa heldt til kjellaren, leigebuarane hadde resten av huset. Ho gjekk på skulen saman med dei andre barna i leiren. Ester Hanssen, som kom nordfrå, var lærar der. Lise og Ester blei venner for livet.

Sørøy-flyktningane på Nærland.

Lise var sjølvsagt med då Sørøy-barna blei invitert til å gå fremst i barnetoget i Stavanger 17. mai 1946. Ho hugsar godt turen frå Nærland til Stavanger denne dagen bak på ein lastebil.

Seinare same året gjekk turen nordover for Lise. På 13-års dagen låg ho sjøsjuk og elendig om bord i hurtigruta på veg over Vestfjorden. Ho reiste saman med  mora til  Finnmark. Gabbi hadde nå fått ein stilling som sosialsekretær med kontor i Alta. Eldsjela frå Stavanger blei nå engasjert i gjenoppbygginga av Finnmark.

Gabbi Sømmeflytta inn i dette huset i Midtbakken i Alta i 1946. Her er ho nettopp inne. Den 
tomme flygel-kassen er ikkje fjerna.

Søringane flytta inn i eit hus i Midtbakken i Alta. Her begynte Lise på realskulen. Skulegangen blei ei pendling mellom realskulen i Alta og U. Pihls pikeskole i Bergen der faren budde. 17 år gammal blei ho elev ved Trondarnes folkehøgskule i Harstad. For fyrste gong i sitt liv opplevde ho at det var kjekt å gå på skule.

På den tida blei mora så sjuk at ho måtte flytta til Stavanger der ho døydde seinare. Etter dette budde Lise hjå sin far.

Som så mange unge hadde ho ulike yrkesplanar, men ho blei bibliotekar. Ho var ferdig utdanna biblitekar i 1957 og fekk jobb som sjef på biblioteket i Hammerfest.

Men ho følte ho ville læra meir før ho tok denne jobben. Ho reiste til Skottland og arbeidde eit år på bibliotek i Edinburgh. Der møtte ho mannen i sitt liv, Wlliam McKinnon. Han var lærar på vidaregåande skule. Han gjekk alltid i kilt i fritida. Dei gifta seg og fekk tre døtre. I 1964 tok ho med seg mann og barn og flytta til Bergen. Mannen blei lærar og seinare professor på Handelshøgskulen. 

Etter ein turbulent barndom og ungdom, slo Lise seg ned i Bergen. Her har ho budd sidan. Ho blei enke i 1997.

Musikken har vore ein viktig del av Lise sitt liv. Mora var ein dyktig musiker. Både på flygel, fiolin og kyrkjeorgel. Saman med faren gjekk ho fast på konsertane til Harmonien i Bergen. På 1970-talet fekk ho jobb på musikk-avdelinga på biblioteket.  Ho endte sitt yrkesliv som bibliotekar på Grieg-akademiet.

Dokketeater har også vore ei viktig interesse for Lise sidan 1950-talet. Dette resulterte i dokketeater-gruppa Frøknene Frydenlund som var i drift i 30 år i biblioteket sin regi.  - Norge er eit u-land når det gjeld dokketeater eller figurteater som det heiter i dag, seier Lise som er stolt over å ha vore med på å fremma interessa for dokketeater-kunsten i Norge.

Lise McKinnon fyller 92 år i november. Ho er frisk og rask og stadig på farten. Saman med ein del jevnaldrende veninner  dyrkar ho tysk språk og litteratur ein dag i veka. 

Mora, Gabbi Sømme, døde i 1952. Faren, Axel Sømme, døde 1991.

 

Lise fekk ein tøff skulegang under krigen.

12 år gamle Lise i Bergen sommaren 1945. Bildet tilhøyrer Lise
Sømme McKinnon.

Hausten 1940 kom Lise og Gabbi Sømme til Fister. Dei fekk leiga rom i eit hus ved rutebåtkaien.

Lise begynte på skulen på Fister. Her var det to-delt skule. Elevane starta som sju-åringar. Fyrst gjekk dei tre år i småskulen, Deretter fire år i storskulen. Annan kvar dag. Slik var ordninga på bygdene til ein kom ut i 1960-åra.

Jakob Meland var den fyrste læraren
til Lise på Fister.

Jakob Meland var læraren. Nynorsk var opplæringsmålet. Men rettskrivinga frå 1938, var ikkje teken i bruk på Fister. Det sto soli i leseboka. Men kort tid etterpå fekk dei nye lesebøker der det sto SOLA.

Lise hugsar at to av sønnene til læraren, Jostein og Oddvar, gjekk saman med henne i småskulen.

I 1941 døydde lærar Meland brått, berre 50 år gammal. Han hadde vore lærar og kyrkjesongar på Fister i 18 år. I nekrologen i Aftenbladet står det at han hadde vore mykje med i kommunepolitikken. I tillegg dreiv han som reve-farmar på fritida.

To andre vaksne Fister-buar som var viktige på under krigen: Inger i Folgå og Erling på kaien. Inger Thomsen hadde telefonsentralen på Fister. Ho budde i folgehuset på garden til Einar Thomsen. Ho var bestemor til Åsmund Thomsen. Inger var viktig for Gabbi Sømme og kunne sørga for at viktige meldingar skulle formidlast raskt.

Erling på kaien, Erling Thomsen, var handelsmann, poståpnar og rutebåt-ekspeditør. Han sjekka rasjoneringskorta når Lise skulle kjøpa godterier og mora kjøpte sigarettar.

Øyvind Aksnes var vikar-lærar på Fister. Han 
rømte til Shetland saman med Gabbi Sømme.

Studenten Øyvind Aksnes blei nå lærar-vikar ei tid på Fister. Han var ein veldig kjekk og fantasifull lærar. Etter ei tid blei han erstatta av ein lærar som var medlem i Nasjonal Samling, Navnet hans var Geirmund Skår. Lise sette ikkje sin fot på skulen etter at han kom, men ho blei god venninne med to av døtrene til læraren, Astrid og Randi. 

Gabbi Sømme engasjerte seg på mange vis på Fister. Ho blei vikar som organist i kyrkja og deltok med liv og lyst i kulturlivet som blomstra på ungdomshuset. Øyvind Aksnes laga tekstene til revyvisene. Han var også ein hyppig gjest på Lisehaugen. Der jobba dei med revytekstar, men det viktigaste var motstandsarbeidet mot nazistane. Der var også broren til Øyvind, Knut, svært engasjert. 

Lisehaugen. Akvarell malt av Leif Dreyer, Gabbi Sømme sin andre mann. 

Lise og dei andre ungane fekk ikkje vera med då dei vaksne øvde på lokalrevy. Men dei sat utanfor og høyrde tekstane. - Alle sømmer revner, Gabbi Sømme revner ei, song dei i eit vers i revyen, hugsar Lise. 

Øyvind Aksnes rømde saman med Gabbi Sømme over til Shetland i 1944.

I 1941 fekk Gabbi Sømme leiga ein revevaktar-bolig av Rasmus Sandvik. Dette blei til Lisehaugen der Gabbi og Lise flytta inn og budde der det meste av krigen.  Holstberg, sommarhuset til foreldra til Gabbi, låg i nabolaget til Lisehaugen.

Jamaldringane til Lise kom og gjekk på Lisehaugen. Gabbi lærte dei å spela fela eller piano. I tillegg var det mange som var engasjert i motstandsarbeidet, som kom og gjekk i hytta.

Slik ser Lisehaugen ut i dag. Kirsten Sandvik Madsen eig hytta.

Lise hugsar også at ho og mora reiste frå Fister og søkte dekning på meir avsides stader i periodar.

- Ein sommar var me i stølsdalen Valldalen ovanfor Røldal. Der fekk eg eit geite-kje som fekk navnet Lykle. Dette var med då  me drog vidare til Førre innerst i Jøsenfjorden der mange motstandsfolk hadde ein fristad under krigen. Her tok Jone Førre seg av Lykle. Seinare brukte mora Lykle som eit av sine dekk-navn.

- Me var også ein tur i jakthytta til tannlege Asheim i heietraktene austanfor Førre. På veg dit overnatta me i ei uteløe der me høyrte mus romstera i høyet, fortel Lise.

Lise Sømme hadde ein spesiell barndom under krigen. Ho gjekk ikkje berre på skule på Fister. Ho budde også deler av krigstida i Bergen hjå faren. Han budde i Fjellveien i Bergen. Då gjekk ho på Nygård skule. Den låg sentralt i byen og ein del av romma på skulen hadde tyskarane teke i bruk. Ein del av undervisninga føregjekk i private heimar.

Lise saman med faren Axel Sømme.

20. april 1944 då den svære eksplosjonsulukka i Vågen påførte sentrum store skader i Bergen, var Lise i byen. Lise var nettopp kommen inn i klasserommet på skulen då det smalt. Minst 158 menneske mista livet og rundt 4800 menneske blei  skada.

- Det var fullt av knust glass både i klasserommet og på resten på skulen. Alle elevane blei sendt heim, fortel Lise.  

- Mi lærarinne, som dei kalla kvinnelege lærarar på den tida, heitte Kristine Heldal. Ho dreiv brevundervisning med meg i periodane då eg var på Fister, seier Lise.

Den 11 år gamle jenta visste ingenting før mora forsvann hausten 1944. Tyskarane jakta på Gabbi Sømme og Øyvind Aksnes som etter ei dramatisk flukt til slutt drog med Shetlandsbussen over Nordsjøen. Nå enda Gabbi i Skottland. Ho fekk ansvaret for flyktningane frå Sørøya i Finnmark som var plassert i ein leir der.

- På fredsdagen, 8. mai 1945, var eg på Fister. Det var strålande vêr, kan eg hugsa.

Mora si blei ho gjenforent med i Bergen utpå sommaren i 1945. - Me klemte lenge, smiler Lise.

Eit nytt kapitel i Lise sitt liv sto nå for døra. Men det blei mykje hit og dit-liv i etterkrigsåra også. Det kan du lesa om i neste blogg. 

 

Hit og dit-barndom med pause på Fister

 

Gabbi Sømme og dottera Lise i 1930-åra.

Lise er navnet. Ho blei fødd på Aker sykehus i Oslo 5. november 1933 og budde det meste av sitt fyrste leveår på Bekkelagshøgda i Oslo. Gabbi og Axel Sømme, begge frå Stavanger, var foreldrene. Dei var aktive og på farten med Lise på slep. Det blei ein barndom prega av stadig flytting både i inn- og utland. 

Viss du reknar opp alle plassene den unge jenta budde gjennom sin barndom og tidlege ungdom, er det nesten til å mista pusten av. Og dette skjedde for 80 – 90 år sidan.

Oslo – Geneve – Paris – Orre – Bergen – Fister – Nærland - Hammerfest – Alta. Alle desse ulike stadene har Lise budd på fram til ho var 15 år. I 1939 skilde foreldra lag. Ho veksla ein del med å bu hjå mor og far. Men akkurat dette gjekk bra. Foreldra samarbeidde om å gi jenta si ein god og trygg oppvekst. Dei snakka aldri stygt om kvarande.

Lise McKinnon er 91 år i dag. Ei aktiv dame som
ofte er å treffa på farten i Bergen.

Lise Sømme var navnet i den omvekslande barndommen. Lise McKinnon er navnet på 91-åringen i dag. Ho bur i Bergen. Og tru meg: Utruleg kvikk. Ho meistrar mobiltelefon og sosiale medier som ein 19-åring.

Frå Oslo gjekk turen til Geneve i Sveits i 1934. Der blei faren, Axel, rektor på Den nordiske folkehøyskolen. Dette var ein sommarskole for elevar frå alle dei nordiske landa. Gabbi blei husmor på skulen og spreidde godt humør og samhold rundt seg, sto det i ein artikkel i Aftenbladet frå juli 1934.

Folkeforbundet sin nye, flotte bygning låg i skulen sitt nabolag. 

- Eg var med mor ut på tur. Då viste ho meg bygningen til Folkeforbundet og sa at i dette huset sørga dei for at det aldri meir skulle bli krig i verda, fortel Lise.

Men Gabbi slo seg ikkje til ro med å skapa god stemning for nordisk ungdom på sommarskole i Sveits. Dette blei ei stadig meir uroleg tid i Europa.

Frå Sveits gjekk turen til Frankrike. Her oppdaga Gabbi alle spanjolane som hadde flykta frå den spanske borgarkrigen. Dei ville ho hjelpa. Gabbi og Lise budde i Pontigny, ein småby nær Paris.  

- Gabbi Sømme administrerer 31 leirer med 1600 flyktninger står det  i ein artikkel i "1. Mai" (Rogalands Avis i dag) i september 1939. Her fortel ho om dette arbeidet og avsluttar med å understreka at det nå strøymde statslause og rettslause over Europas grenser. Ho oppfordra norske hjelpeorganisasjonar til å få hjelpearbeidet i gang. Denne hausten starta den andre verdenskrigen.

Tilbake i Norge denne hausten engasjerte Gabbi Sømme seg i arbeidet for å hjelpa folk som måtte flykta frå Hitler og nazistane i Tyskland og Austerrike.

I 1939 blei ekteparet Sømme skilde. Axel busette seg i Bergen. Han blei dosent i geografi ved Norges Handelshøyskole. Gabbi heldt seg i Stavanger-området. Foreldra hadde hus i Stavanger og hytta på Fister.

Då tyskarane gjekk til angrep på Norge 9. april 1940, var Lise hjå faren i Bergen. Gabbi kom med nattruta frå Stavanger til Bergen om morgonen. Planen var å ta med seg Lise sørover igjen.

Slik gjekk det ikkje: Gabbi og seks år gamle Lise flykta frå Bergen i retning mot Hardanger. Dei fekk plass på lasteplanet på ein lastebil. - Fyrste stopp var i Norheimsund. Her blei me innlosjert på skulehuset, seier Lise.

Neste dag blei dei rodd over til Framnes sidan vegen var stengt på grunn av krigen. Då passerte dei ei bru der det var tyske soldatar. Dei skaut. Men Lise er ikkje sikker på kven dei skaut etter. Dei kom velberga fram til Framnes og seinare til Rosendal.

Nå drog Gabbi og Lise til Sverige. Vidare reiste dei nordover til Umeå og inn i Finland. Dei kom heilt til Helsinki. 

Men dei blei ikkje verande der. Dei returnerte til Sverige og  der stoppa dei i Jädraås i Värmland. Der fikk Lise sitt fyrste møte med skulevesenet. Ho lærte å lesa.

Lise veit ikkje kva planar mora hadde, men det enda med at dei reiste tilbake til Norge utpå hausten. Dei fekk leiga seg eit hus på Fister.

Dette var fyrste kapitel i ein omskifteleg og til dels dramatisk barndom. Nå venta den to-delte folkeskulen på Fister. Lise blei sju år denne hausten.

SvarVideresend Legg til en reaksjon