Gamle vinduskarmar får nytt liv på «Jøsenfjord»

Trond Laugaland, Paul Sverre Fyljesvoll og Steinar
Warland i full sving med teaken som skal pryda
«Jøsenfjord». Foto: Tor Olav Følgesvold.

Dei gamle vinduskarmane av solid, gammaldags teak frå Næringslivets Hus i Stavanger havna ikkje på bossdungen. Tvertimot. Nå blir dei reinska for gummilister, beslag, skruar og spiker og pussa opp etter beste evne i eit tidlegare hønshus på Randøy i Hjelmeland. Den gamle teaken skal få eit nytt liv på fronten av styrehuset og som kledning utanpå salongen på veteranbåten «Jøsenfjord».

Olavsgården i Stavanger blei til Næringslivets hus.
Foto: Stavanger byarkiv.

Byggefirmaet som renoverte Næringslivets hus, rekna med at det ville vera stor interesse for den gamle teaken. Slik var det ikkje. Den blei liggjande like til «Jøsenfjord»-entusiastane fekk nyss i den gamle, gode teaken som dei kunne få slå kloa i. Denne slags materiale er det ikkje råd å oppdriva i dag,

10 pallar med gamle glaskarmar blei henta hjå byggjefirmaet og kjørt til Felleskjøpet sitt anlegg i Hillevåg. Derifrå er nå vel halvparten frakta til Randøy der ein dugnadsgjeng på seks-sju mann nå har jobba fleire helger i vinter med å gjera teaken klar for sitt nye liv på «Jøsenfjord».

«Jøsenfjord» som DSD-båt etter 1975. Foto: Kåre Lindboe.

- Det gjenstår mykje arbeid før all teaken er reinska. Difor blir me glad viss det er fleire som kan tenkja seg å gjera ein innsats når me går i gang igjen etter påske, seier Tor Olav Følgesvold som er styremedlem i veteranbåtlaget og ein av dei som har vore med på det meste av dugnadsarbeidet.

Lars Randa viser fram den fornya teaken og ein del av
avfallet som er plukka av dei gamle vinduskarmane.
Foto: Jone Laugaland.

«Jøsenfjord» står nå i tørrdokka til Bredalsholmen dokk og fartøyvernsenter i Kristiansand. Her pågår arbeidet med å fornya stålskroget. Alle dårlege plater blir skifta ut. Ein er ferdig med forskipet. Nå er ein kommen til maskinrommet. Her har ein ikkje berre skifta plater. Vasstanken, dieseltank og lydpotter er tekne ut. Maskinsylindrane ser ut til å vera i tipp-topp-stand. Det er ikkje sikkert at ein må til med stempelsjau, er meldinga frå dei sakkyndige.

Riksantikvaren har hatt stor sans for arbeidet å setja «Jøsenfjord» i stand. Til nå har han bevilga mellom 10 og 20 millionar kroner til arbeidet. Det ser ikkje ut til at arbeidet i Kristiansand blir avlutta før i 2021.

Når «Jøsenfjord» kjem tilbake til Stavanger skal overbygninga gjerast ferdig. Styrehuset blei teke av før båten blei taua til Kristiansand i 2015. Det er ferdig restaurert med unntak av fronten som manglar teaken.

- Mykje godt arbeid gjenstår. Alle som kan tenkja seg å vera med, er velkomne, seier Lars Randa som er styreleiar i veteranbåtlaget.

Fakta: «Jøsenfjord» kom tilbake til Ryfylkefjordane for eigen maskin 20. april 2011 etter over 30 år i Nederland. Båten blei bygd ved Christiansands Mek. Værksted i 1886 for Actieselskabet Dampskibsselskabet Lindesnæs og fekk navnet «Lindesnæs. I 1930 kjøpte Jøsenfjord Rutelag dampbåten. I 1934 blei dampmaskinen teken ut og erstatta med ein Wichmann dieselmotor på 300 HK. Denne motoren står stadig i båten og skal vera den einaste igjen av denne maskintypen. I 1962 blei «Jøsenfjord» ombygd og påsett bildekk.

Fullstappa ferje i taubåt-trafikk

 «Utstein» slik den ser ut i dag med tre raude ringar i skorsteinen.
Foto: Harald Oanes.

Komplett krise. Ferja «Utstein» var klar til å gå i rute frå Stavanger då hovudmotoren stoppa. Ferjekaien var full var bilar og folk som skulle reisa på ei flott frihelg denne fredags ettermiddagen. Helga kunne bli spolert for mange viss ferja som skulle gå til Ryfylke-øyane og enda opp på Nedstrand, måtte på verkstad.

Kva skjedde 24. mai 1991? Denne historia har vore ukjent for meg fram til i dag, Men etter ei helg der mange har vore opptekne av ein viss cruisebåt som var i havsnaud etter å ha fått motorstopp på Hustadvika, kan eg nå fortelja denne historia frå våre lokale ferjehistorie.

Folka om bord i «Utstein» mista ikkje håvet. Dei tenkte og handla.

«Utstein» blir her taua ut frå Fogn av taubåtane «Haandy» og «Haabas» med kurs  til Judaberg. Foto: Steinar Warland.

Maskinsjefen, Sverre Dahle, konstaterte at problem med ein blåsar var årsak til motorstoppen. Han rekvirerte deler og reparatørar frå Stavangerske sin verkstad, Og ferjekapteinen, Jakob Langvik, han rekvirerte taubåtar frå Båtmann Haaland.

Dermed blei ferja lasta full av folk og bilar og kom seg av garde frå Fiskepiren i Stavanger. Rett nok litt sein i ruta, men taubåtane «Haabas» og «Haandy» tok «Utstein» mellom seg og sette kursen mot Ryfylke.

Ferja med sin eskorte var innom på Talgje og Fogn og fekk sett i land fastbuande og helgeturistar i det fine fredagsvêret. Deretter kryssa «Utstein» fjorden og stoppa på Judaberg på Finnøy.

På veg ut frå Finnøy med kursen vidare innover i fjorden, var blåsaren ordna. Hovudmotoren blei starta og ferja kunne gå for eigen maskin igjen, Taubåtane kunne returnera til Stavanger. «Utstein» kom til Nedstrand for eigen maskin litt seinare på kvelden.

Denne ferja med eit navn som får ein til å tenkja på klosteret som ligg på Klosterøy, ein del av Mosterøy i Rennesøy kommune, var slett ikkje bygd med tanke på eit liv i Rennesøy-ruta.

«Eidfjord» blei levert frå Haugesund Slip til HSD i juni 1975.  Bilde: RA

I juni 1975 blei den levert frå Haugesund Slip i Haugesund til det tradisjonsrike HSD og døypt «Eidfjord». Sommaren 1975 gjekk den nye pendelferja mellom Kinsarvik og Kvanndal. Seinare har den hatt eit omskifteleg liv på Vestlandet.

Neste år er «Utstein» 45 år gammal. Men er framleis fin i farten. For tida held den seg på Bømlafjorden og pendlar fram og tilbake mellom Langevåg på Bømlo og Buavåg i Sveio. Men i dette sambandet syng den nå på dei siste versa. Frå det kommande årsskiftet er det Fjord 1 som overtek dette sambandet. Norled og «Utstein» er ute av dansen på Bømlafjorden.

Eg har samla litt stoff om «Eidfjord» /«Utstein» og kjem med fleire bloggar om ferja. Har du stoff eller bilete om denne ferja, så tek eg gjern mot det.

Mi mail-adresse er hjelmelandsfjord@gmail.com.

Fullstappa fjordabåtar med bilar på bakken, lasterommet og bildekket

«Sauda» med ei folkevogn oppe på bakken ved kaien på Austre Åmøy. Fire-
fem bilar kunne dei ha der på sommarstid i Haugesund-ruta. Bildet tilhøyrer
Helge Askildsen.

- Bortimot 20 bilar greidde me å pressa om bord i «Sauda» viss me var heldige. Fire-fem på bakken, fire i lasterommet, fire-fem på fordekket og resten på akterdekket, fortalde Erling Olsen til meg. Mosterøybuen kom raskt om bord i «Sauda» som ung styrmann etter at han begynte i Stavangerske i 1955.

«Sauda»  med bilar på fordekket og akterdekket. 

«Sauda» gjekk mange år i Haugesund-ruta som supplement til flaggskipet «Haugesund» som gjekk frå Stavanger kvar morgon og returnerte på kvelden. «Sauda» gjekk i den motsette ruta frå Haugesund om morgonen og returnerte på kvelden til sildabyen på kvelden. Midt på sommaren blei det stadig større biltrafikk og mange bilturistar ville kryssa Boknafjorden. Det var liv og røre på Strandkaien i Stavanger då «Sauda» lasta bilar.

Bilar var ikkje for kvensomhelst på 1950-talet. Det var rasjonering på den slags luksus. I 1960 var det 11 menneske for kvar norsk bil. Det var 171.000 bilar i Norge i mai i 1959.

Berre dei som kunne dokumentera at dei hadde bruk for bil for å  gjera arbeidet sitt, kunne få løyve til å kjøpa seg ny moderne bil. Sjølv om det var få bilar på vegane, var dei mange nok til å gi hovudbrot for styrmenn og matrosar på fjordabåtane om somrane når folk drog på bilferie.

Situasjonsrapport i Aftenbladet 17. juli 1956.

«Fjorddrott» som blei sett inn i rutetrafikk på Haugesund og Sauda i 1939, var den fyrste fjordabåten som hadde bildekk akterut. Der skulle det vera plass for opptil 14 personbilar. 

«Haugesund» som ny fullstappa med folk og bilar.

Då den ombygde ubåtjagaren «Haugesund» blei sett i fart i 1947, blei det andre boller. På dette bildekket var det plass til 22 bilar. Her var det også ei dreieskive på bildekket slik at bilar kunne svingast i den retninga som mannskapet om bord ønska for å utnytta plassen på dekket best mogeleg. Ikkje uvanleg på den tida at bakendane på bilar, bussar og lastebilar stakk ut frå dekket. Det var ikke så strengt om ein ikkje greidde å lukka igjen sidedørar og portar for å få plass til dei største bilane.

«Haugesund» gjekk berre ein dagleg rundtur mellom Stavanger og Haugesund i 1950-åra. Den gjekk frå Stavanger etter at nattoget frå Oslo var komme og returnerte frå Haugesund slik at folk kunne reisa vidare til Oslo med nattoget.

«Tonjer»

Denne dreieskiva var så spektakulær at den blei kopiert då Haugesund Dampskipsselskab fekk sin nye «Tonjer» i 1953 sjølv om den berre hadde plass til 10 bilar som ny.

Stavangerske og Haugesund Damp dreiv samseiling i dagruta mellom Haugesund og Stavanger. «Sauda» gjekk i fleire år i denne ruta fleire dagar i veka. Dei andre dagane gjekk «Tonjer» eller ein av dei andre båtane til Haugesund Damp. Det var ein god del strid om Haugesund-rutene. I nabobyen i nord følte dei seg overkjørte av Stavanger-interessene. Det var ikkje rart at kronprins Olav ikkje kunne reisa fram og tilbake med Stavangerske sin båt då han skulle åpna brua over Karmsundet i oktober 1955. Eg fann denne notisa i Aftenbladet:

1955 var eit stort år i vår lokale samferdselshistorie. Brua over Karmsundet blei åpna av kronprins Olav. Dette gav auka biltrafikk og «Haugesund» fekk nytt dekk over bildekket. Dermed blei det plass til 12 ekstra biler i "andre etasje". Desse bilane måtte løftast med vinsj opp og ned. Bilane sto i det som blei kalla eit skrev då dei blei blei løfta opp frå kaien.

«Haugesund» lastar bilar i Kopervik. Foto: Aftenbladet.

Aftenbladet 1. august 1958.

Det skjedde ting med «Tonjer» også i 1955. Den blei forlenga frå 40,35 meter til 42,75 meter. Då fekk den plass til to-tre bilar ekstra.

«Tonjer» gjekk både mellom Haugesund og Stavanger og mellom Haugesund og Bergen i den ytre leia på vestsida av Bømlo. Den forsvann frå Stavanger-trafikken og Strandkaien etter at Haugesund damp sette inn  bilferja «Tre Måker»  i ruta i 1964.

Dei fleste bilturistane ville ikkje reisa med båtane meir enn dei måtte. Dermed blei Kopervik den mest brukte stoppestaden på nordsida av Boknafjorden. Dette førte også til at Haugesund ikkje hadde så mange anløp dei siste åra av desse bilførande båtane. 

I1970 kom den første Skudenesferja. Den tok knekken på den tradisjonelle ruta mellom Haugesund, Kopervik og Stavanger. På det nye sambandet var det riksvegtakstar. Dermed tok dei aller fleste lastebilar og trailerar denne ruta. I 1973 blei Haugesund-ruta nedlagt. 

Rutebåtane mellom Stavanger og Haugesund hadde fast plass  på Strandkaien
Stavanger. «Tonjer» var fast gjest i Stavanger mellom 1953 og 1964.
Foto: Olaf Ellingsens samling. Statsarkivet.

Krigsskipet som kom for seint til krigen

«Sauda» i  Sauda som ny i 1950. Bildet er henta frå Stavangerske si
jubileumsbok frå 1955.

«Sauda» blei bygd som krigsskip, men freden kom før båten var ferdig ved verftet i Skottland. Den flettande nye landgangsbåten gjekk rett  i opplag i juli 1945 . Fem år seinare framsto det tidlegare marinefartyet som ein tipp-topp moderne norsk fjordabåt. Den fekk navnet «Sauda», men den blei aldri saudabuane sin kjæraste fjordabåt. Det var og blei «Fjordsol» i aldri så mange etterkrigsår. «Sauda» fekk ikkje fast rute til Sauda ein gong. Den blei brukt i mange ruter. Den gjekk meir på Haugesund enn på Sauda.

Tre slike landgangsfarty havna i Stavanger og ombygde til fjordabåtar. Jøsenfjord Rutelag var fyrst klar med sitt prosjekt. «Hjelmelandsfjord» var ferdig ombygd og sett inn i fjordatrafikken i august 1949. «Sauda» var ferdig i juni 1950 og «Sand» kom i 1953.

I seinare tid har eg komme over bilde av «Sauda» som har gitt meg inspirasjon til å skriva meir om denne båten som eg personleg ikkje har noko sterkt forhold til. Eg trur ikkje at eg nokon gong har reist med denne båten, men eg har jo sett den uendeleg mange gonger.

Verkstedsarbeidarane  på Klasaskjæret er her i ferd med å avslutta arbeida med å gjera «Sauda» klar til
presentasjonsturen i juni 1950. Foto: Hans Thostensen, 1. Mai (RA)

«Sauda» og dei to «systersskipa» var ikkje fjordbussar som «Fjorddrott», «Fjordsol» og «Fjordbris».Dei ombygde krigsskipa hadde eit fordekk med lasterom og dermed ein heilt annan lastekapasitet enn fjordbussane. Dei hadde to motorar, kvar på 300 HK. Toppfarten blei ikkje meir enn 12 knop. Dermed blei dei akterutseilte på fjorden når «brisane» kom susande.I tillegg brukte dei ofte lengre tid ved kai når lasta skulle av eller på.

Aftenbladet skreiv dette om den nye fjordabåten etter presentasjonsturen torsdag 29.juni 1950:

«Sauda» er et kombinert passasjer- og lasteskip som er bygd etter sjøbuss-prinsippet med de tillempninger som en god plass til lasten gjorde nødvendig. Skroget er et britisk landgangsfartøy som ble kjøpt i 1946. Bruttotonnasjen er 295 tonn. Skipets lengde er 158 fot, bredde 22 fot og dybde i riss 11 fot. En del av stålarbeidene er utført ved Haugesund Mekaniske Verksted, men all innredning, maskinarbeid og noe av stålarbeidet er utført ved D.S.D.s verksted på Klasaskjæret.

Maskineriet er to Paxman Richardo motorer på 300 hk. hver. Skipet har to propeller og farten er 12 mil. For lasting og lossing er "Sauda" utstyrt med en 5-tonns, en 2-tonns og 1 1/2 tonns vinsj. Alle disse er elektriske. Lasterommene og den store åpne bakken måler 10 750 kubikkfot. Det er innkjørsel for biler både akterut og på sidene forut og det er plass til 10 biler.

For passasjerene er det utmerkede bekvemmeligheter. På promenadedekket er det en stor og vakker røkesalong, kanskje den vakreste som er på noen av sjøbussene.  - Innredning og farger gjør oppholdet trivelig og store vinduer gir god utsikt. Denne salongen har 45 sitteplasser. På hoveddekk er det en mindre salong med 28 sitteplasser. Skipet har fem lugarer og en sykelugar. Hele innredningen er gjennomført vakker og praktisk og tjener såvel ingeniører, arkitekt som arbeidere til ære. Skipet har sertifikat for 428 passasjerer.

1. Mai (RA) brukte mykje plass på den nye «Sauda» 29. juni 1950. Dei fekk inn mange annonser frå
handelsstanden i bygda også.

Etter presentasjonsturen i fjordane rundt Stavanger, gjekk «Sauda» til industristaden med same navn. Her blei båten presentert etter alle kunstens regler og talane sto i kø. Aftenbladet hadde ei omfattande referat frå denne kvelden også:

Da DSDs nye båt «Sauda» kom til Sauda torsdag kveld var det yr og skodde, og båten virket kanskje større enn den i grunner er, der den dukket fram i skodden. Om lag 50 innbudte fra stedet ble mottatt om bord av selskapets to direktører.

1. Mai 3. april 1950.

Etter at en hadde hatt høve til å se seg om, ble de innbudte samlet til en festlig tilstelling i salongen på øvre dekk. Der ønsket direktør Aanensen de innbudte velkommen om bord og presenterte skipet for gjestene. Han ga så en orientering og framholdt at en her hadde funnet fram til en båt som etter hans mening ville passe svært godt for trafikken Stavanger – Sauda, både med hensyn til personbefordring og til den last en ville få til transport. For å prøve manøvreringsevnen, hadde båten vært innom Reilstad, som er et av de vanskeligste stedene å komme inn til, og det hadde vist seg at skipet var meget lett å manøvrere. Han håpet at denne båten ville svare til de forventninger en hadde stilt seg med hensyn til det å kunne forbedre forbindelsen til Sauda og mellomsteder.

For Sauda samferdselsnemnd talte formannen G. Haukanes. - Han ønsket DSD til lykke med båten, og roste selskapet for dets arbeid for å bedre trafikktilhøva, og mente at dette ville ha sitt å si også for turisttrafikken.

1. Mai 24. april 1950.

Formannen i Sauda havnestyre, J. Myhre, roste særlig selskapet for den tekniske utførelse av båten, og mente at en her hadde funnet fram til ypperlig kombinasjon av et laste- og passasjerfartøy, og roste ellers DSD for pågangsmot, dyktighet og tro på framtiden. Han uttalte beundring for det grep rederiet hadde på tingene både når det gjaldt ferje-, lokal-, kyst- og også oversjøisk fart.

Fra Sauda formannskap talte varaordfører Aksel Olsen. Han overrakte blomster til direktør Aanensen og rettet en spesiell takk til direktør Thorsen for den tekniske utførelse og takket for at skipet hadde fått navnet «Sauda». - En ville i herredstyre og formannskap gå inn for å gjøre hva en kunne for å bedre kai- og ekspedisjonsforholdene og en regner med å komme i gang med bygging av kai og ferjestø til neste år.

For EFP Co talte direktør Blegen.

Direktørene Aanensen og Thorsen takket for den ros som var blitt dem til del og håpet at dette skulle spore til nye anstrengelser for å gjøre kommunikasjonstilhøva om mulig enda bedre -

Båten gikk fra Sauda kl. 21.

I 1969 selde Stavangerske «Sauda» til Brødrene Sørensen i Stathelle. Dei kalla båten for «Findøla» og bruka den som losjiskip. Den blei hoggen opp i 1977.